Hebbenhebbenzucht

Op veel plaatsen en in elk geval ook in Nederland is er een ruk naar rechts. De stemmen voor rechtse partijen komen vaak ook uit buurten waar men het goed heeft en waar je een ruimere blik en wat empathie met de rest van de wereld zou verwachten. Maar dat is niet wat je ziet.

Zou het zo in elkaar zitten: een ruk naar links is er als het de mensen slecht gaat en een ruk naar rechts als het de mensen juist goed gaat?

En hoe werkt dat dan? Er is altijd genoeg hebzucht en genoeg ongelijkheid geweest om kapitalisme te doen ontstaan. Er waren wel oprispingen met knettergekke hebzucht die vervolgens ontspoorde, denk aan de tulpenmanie. Geld overhebben en dat beleggen en daar winst mee maken en zodoende zonder een vinger uit te steken méér geld gaan hebben – dat proces bestond maar liep steeds tegen fysieke grenzen aan. Groei is op een eindige wereld nu eenmaal maar heel tijdelijk mogelijk. Maar daar werd wat op gevonden: fossiele brandstoffen. Ineens waren de fysieke grenzen weg en kon een aldoor groeiend kapitaal en dus kapitalisme ontstaan. (‘Aldoor’ is ook tijdelijk, maar de grens ligt zo ver in de toekomst dat kapitalisten het voor het gemak, voor hun gemak, even vergeten, na ons de zondvloed.)

Liberalisme verschafte de kapitalisten een ideologie: vrijheid is prachtig en egoïsme geeft niet – Adam Smith zei het al. Adam Smith zei dat helemaal niet, maar men, de egoïsten, heeft dat ervan gemaakt en men heeft ernaar gehandeld, men is anderen gaan uitbuiten om aan kapitaalgroei te komen. Lees de voetnoten van Das Kapital, waar die uitbuiting uitgebreid (het zijn zeer uitgebreide voetnoten!) belicht wordt. Met Das Kapital zitten we al een eeuw na Smith. Met Das Kapital en andere antiliberale geschriften in de hand ontstonden allerlei soorten socialisme en de kapitalisten zagen wel dat ze numeriek in de minderheid waren en gaven een beetje toe.

En gaven nog een beetje toe en nog een beetje en zo zorgden de socialisten een eeuw na Das Kapital dat ook de arbeiders zich langzaamaan een autootje konden veroorloven. Het bezit zat eerst bij de kapitalisten, maar nu ook bij de middenklasse – die trouwens mondiaal gezien niet in het midden zit maar ergens bovenin de bezitspyramide. Je zou kunnen zeggen dat dankzij de socialisten de hebzucht gedemocratiseerd is. En helaas helaas is ook de gedachte dat egoïsme niet geeft óók gemeengoed geworden. Dat is de ruk naar rechts, die we nu zien.

De economische ruk naar rechts, hebzucht voor allen, leidt inderdaad tot veel bezit alom, iedereen een supergrote tv, een nieuwe auto, een paar vliegvakanties per jaar enzovoort, maat leidt ook tot angst om die rijkdom te verliezen. En daar komt een heel naar stukje denkwerk van de hebzuchtige mens aan het licht: als er gevaar is om het bezit te verliezen, dan zijn er ánderen die voor dat verlies zullen zorgen, en die anderen moeten te vuur en te zwaard bestreden worden.

In de beginjaren van de arbeidersbeweging waren er veel initiatieven tot bijscholing, altijd dom gehouden was er een wereld aan kennis en cultuur te winnen. Bij de huidige opgeklaste middenklasse lijkt er eerder sprake te zijn van ont-scholing: kennis en cultuur zijn bah, die ánderen moeten we bestrijden, wie dat benoemt, daar stemmen we op. Daar stemt men dus massaal op, ook in Nederland, waar de Hollanditis (ken je dat begrip nog?) geheel verdampt lijkt.

Geheel verdampt? Nee, natuurlijk niet. Er zijn als altijd ook welwillende mensen, van velerlei pluimage. In het landschap van filosofieën en ideologieën is er dat vermaledijde plat-liberalisme van ‘vrijheid is prachtig en egoïsme geeft niet’, maar is er bijvoorbeeld ook anarchisme: vrijheid is prachtig en egoïsme helemaal niet. Zegt het voort.