Na-nadenken

Nadenken kost tijd en dus levert niet nadenken tijdwinst op. Iets wat tijd kost, kost ook energie dus niet nadenken zorgt ervoor dat er energie voor andere zaken beschikbaar komt.

Laatst kwam ik op dezelfde dag vergelijkbare gedachten als hierboven tegen, uit totaal verschillende hoeken. Aanleiding is uiteraard dat er door heel wat mensen, ook in de politiek, gedachten geuit worden waar niet over nagedacht is. De ruk naar rechts bestaat uit veel soorten niet-nadenken. Het is veel en veel makkelijker om niet na te denken, dan om wel na te denken.

Je kunt natuurlijk roepen: ‘denk eens na!’ Maar dat vereist doorbreken van de gemakzucht en dat gebeurt niet zomaar. De evolutionaire achtergrond van kunnen nadenken is om nog wat extra’s uit een gebeurtenis te halen nádat die gebeurtenis voorbij is. Je eet rijp fruit, onthoudt in welke volgorde alle soorten fruit rijp zijn en zo kan je een jaar later efficiëntere plannen maken voor hoe je aan lekker fruit komt. Chimpansee’s doen dit ook al, trouwens, maar mensen doen het op uitgebreider schaal.

Ze doen het weliswaar uitgebreider, maar niet per se zo uitgebreid mogelijk. De functie van het denken is om even gauw een model van de wereld te maken, zodat je verder kunt met je leven. Dat model van de wereld kan voortbouwen op wat anderen eerder bedacht hebben en dát heeft bijvoorbeeld geleid tot heel complexe technische apparaten. Maf is dat een neppoliticus van een neppartij helemaal verzot is op twitteren, iets wat je doet met apparatuur die alleen door vele lagen nadenken ontworpen is kunnen worden. Zat er maar 1 foutje in de voorgeschiedenis van die apparatuur, dan was het hele twitteren niet mogelijk.

Op andere gebieden dan de techniek is het heel makkelijk om even gauw een model van de wereld te maken dat je bevalt, om dan verder te gaan met leven – zonder verder naar het model om te kijken. Bij covid hebben we het gezien. Allerlei mensen beviel het helemaal niet dat er lockdowns en dergelijke waren en gingen gewoon ontkennen dat het een gevaarlijk virus was. Als je niets van virussen weet en als je geen enkele verantwoordelijkheid voor de gezondheidszorg draagt, dan kan je zoiets roepen, net zoals je kunt roepen dat de aarde plat is. Roepen stelt niets voor. Maar een man die dat over het ongevaarlijke virus riep werd ziek. En was een paar dagen later dood. Een vrouw die dat ook luid verkondigde idem. Grote bek, ziek, dood.

Je zou denken dat anderen die datzelfde idee hadden van het ongevaarlijke virus, dat die dan gingen nadenken of er met dat idee iets mis is, maar dat is niet massaal gebeurd, want in de loop van de pandemie werden ze gekker en gekker. Bij technische dingen kan zoiets niet. Als in een mobieltje een onderdeel zit dat je niet aanstaat, dan kan je dat onderdeel eruit halen, maar dan werkt het apparaat meteen helemaal niet meer. Met socialere zaken gaat dat anders, op een of andere manier rolt de zaak wel verder. Min of meer. Hoewel: omdat mensen niet van de covidmaatregelen hielden zijn ze die gaan boycotten en precies dat heeft ertoe geleid dat er maanden maatregelen zijn geweest die niet nodig waren geweest.

Je kunt je erover verbazen dat er door rechts zoveel verkondigd wordt dat even gauw bedacht is, zonder er echt over na te denken. Aan de andere kant hoeft dat niet te verbazen, want het stikt op de wereld van de even gauw bedachte modellen van de wereld. Alle religies bijvoorbeeld zijn even gauw bedacht en vervolgens niet ter discussie gesteld. Toen ik een boek over skepticisme aan het schrijven was, zocht ik in de universiteitsbieb naar alles met ‘skepticisme’ en dergelijke in de titel. Bijna altijd betrof het boeken waarin men skepsis over religie probeerde te weerleggen. Lukte dat? Haha, neen.

‘Weerleggen’ is het sleutelwoord. Er zijn voorgangers geweest, Willem van Ockham uit de veertiende eeuw komt in me op, maar een eeuw geleden was het Karl Popper die het weerleggen helemaal bovenaan zette. Boven verifiëren bedoel ik. Een verificatie voegt niets toe, een weerlegging juist wel. Toch nog een voorbeeld uit de techniek: iemand vindt het covidvirus ongevaarlijk én vindt het stom dat de pedalen van een fiets verschillende schroefdraad hebben. Aan de ene kant heeft een pedaal gewone draad, waarbij met de klok mee het pedaal vastgedraaid wordt, maar aan de andere kant gaat met de klok mee het pedaal juist los. Dus maakt diegene een fiets waarbij het andersom is! Maar na een tijdje fietsen zitten beide pedalen een beetje los, dus worden ze weer vastgedraaid. Maar na een tijdje…, vliegen de pedalen er zelfs gewoon af. En dan lig je. Idee weerlegd, met de verkeerde schroefdraad blijkt de fietsbeweging ervoor te zorgen dat pedalen steeds losser komen te zietten, nooit meer doen.

Na het maken van een model van de wereld om weer verder te kunnen leven, dus na het nadenken, komt het zelf opzoeken van mogelijke weerleggingen. Dat noem ik maar even het na-nadenken. In de techniek gaat het bij wijze van spreke vanzelf, een fiets waar de pedalen steeds vanaf vallen, zoiets maak je maar één keer. Buiten de techniek is het zoeken van weerleggingen, zélf zoeken van weerleggingen, helemaal niet de gewoonte. Het is niet aangeboren, het kost tijd en energie. Maar het levert wel net als in de techniek steeds betere ideeën over de wereld op, die steeds uitgebreider voortbouwen op de ideeën van degenen die ons voorgingen.

Het bulkt op de wereld van de mensen die niet op zoek zijn naar weerleggingen. De religies noemde ik al, maar rechts kan er ook wat van. Zij zullen hebzucht als uitgangspunt niet terzijde zetten. En links? Links, heel breed opgevat, is niet altijd goed geweest in weerleggingen, maar het leuke van links is dat het een uitgangspunt heeft dat staat als een huis. Namelijk het idee dat de mens in staat is tot sociaal gedrag. Bij hebzucht staan uiteindelijk de dingen bovenaan, bij links de mensen.