Een boek als een donderslag

Van 'voor de oorlog', is de Duitse bezetting niet aan mij voorbij gegaan. Over de 'onderduik' van mijn vader was het stil, maar ik zocht hem in de schuur, de kasten en de schoorsteen. De melkboer om de hoek was 'fout', ome Henk van de overkant werd opgepakt tijdens een razzia, V1's (Vergeldungswaffen) verzonden uit Overvoorde in Rijswijk, haalden soms Londen niet. Wel twee keer een huis in de buurt. Op de middelbare school, 1950-1956, leek de oorlog taboe, met slechts één herinnering. Een klasgenoot wilde weten waarom de Duitse les pas in de tweede klas begon. De leraar: dat is na de oorlog zo afgesproken. De nieuwsgierige klasgenoot: was u misschien tolk voor de Duitsers? De leraar: ik kon niet anders.

De oorlog bleek me niet los te laten. Vragen aan ome Henk die in 1946 thuiskwam en een hand verloren had. Daarna lezen, van Ter Braak tot en met Mulisch en zelfs het standaardwerk van Lou de Jong vanaf 1969. Ome Henk was inmiddels dood, zijn zoon Alex was jarenlang mijn beste vriend en vertelde veel over zijn vader die als een wonder het concentratiekamp had overleefd. Van Den Haag naar Amsterdam verhuisd en Alex geëmigreerd naar Australië. Maar de herinneringen raakten niet versleten. Mijn kleinkinderen (twee met een Israëlische moeder) hielden me bij de les, zeker sinds 7 oktober vorig jaar.

Vooral straf- en werkkamp

Aanleiding voor deze persoonlijke mijmeringen is een verjaardagscadeautje van historicus Jan Willem Stutje met zijn boek Folterfabriek Buchenwald. Overleven en collaboreren in een concentratiekamp. Een donderslag, onthullend en schokkend. Lezend verbleekten mijn herinneringen. Met name waar overlevenden vertelden over het optreden van de kapo's. De term 'kapo' is waarschijnlijk ontleend aan "Kameradschaftspolizei", waarmee de SS 'gevangenfunctionarissen' van privileges voorzag. (SS, Schutzstaffel) Als ongeveer 10 procent van de kampbevolking traden ze op als de lange arm van de SS en bewaakten zo nodig met grenzeloos geweld de orde en de rust. Ze waren zowel slachtoffer als medeplichtige en in die laatste positie konden ze 'rücksichtslos' ver gaan.

Buchenwald was naast een vernietigingskamp vooral een straf- en later werkkamp in Weimar, Oost Duitsland. Als één van de eerste concentratiekampen gebouwd in 1937. In dat jaar steeg het aantal gevangenen van 194 naar 2.500 mannen: politieke tegenstanders, Joden, Jehova's getuigen, Roma, Sinti, homoseksuelen en beroepsmisdadigers. Elke groep droeg op de kleding een driehoek met een eigen kleur, bijvoorbeeld linkse gevangenen rood en misdadigers groen.

Buchenwald behoorde naast Dachau (München) en Sachsenhausen (Berlijn) tot de eerste grote strafkampen die onder bevel stonden van Himmler, de Reichsführer van de SS, de baas van het vernietigingsprogramma.

Voor 1939/1940 waren de gevangenen vooral afkomstig uit Duitsland en Oostenrijk. Vervolgens uit de door de Duitsers bezette gebieden en na de militaire 'operatie' in de Sovjet-Unie, 1941, ging het vooral om krijgsgevangenen en dwangarbeiders. Nodig om de wapenindustrie in gang te houden, efficiënt en productief, als een kapitalistische fabriek. Zieke en zich verzettende gevangenen werden met injecties vermoord. Eind 1941 werden tienduizenden, vooral Russische krijgsgevangenen met een nekschot omgebracht. In maart 1945 was het aantal gevangenen opgelopen tot ruim 80.000. In totaal waren al die jaren, 239.000 man korte of langere tijd opgesloten. Zeker 43.000 stierven, vermoord of uitgeput door honger en ziekte.

Kapo

Met name door schriftelijke verslagen van overlevende gevangenen kon Stutje de verhoudingen reconstrueren in de kampbevolking. Voor de eerste verslagen, 1946, was weinig belangstelling. Persoonlijk leed en heldenverhalen, daar werd op gewacht. Niet op de foute en boosaardige rol van de kapo die ook vanwege politieke opvattingen en daden was opgepakt. Net als een brede linkse verzameling van anarchisten, communisten, socialisten, sociaaldemocraten en trotskisten.

Door het verloren verzet tegen Hitlers nationaalsocialisme en de scherpe onderlinge strijd was van een linkse eenheid geen sprake. Juist de dwangarbeid in een wapenindustrie die een hoge productiviteit eiste, vergde controle en discipline die zo dicht mogelijk bij de arbeidspraktijk dienden plaats te vinden. Uit te voeren door een arbeidsleger dat in overgrote meerderheid uit buitenlanders bestond.

Daartoe geïnspireerd door de leiding van het ondergronds verzet werd gestreefd naar een georganiseerde overlevingsstrategie die zich richtte op samenwerking met de onderdrukkers. Daarin speelden de ervaren Duitse communisten een hoofdrol, ze schakelden de criminelen uit en de kapo met een bevoorrechte positie was geboren. Opgenomen in het machtssysteem van het kamp, geschoold in de discipline van 'de partij', zorgde de kapo voor orde en rust en daarmee behoud van zijn 'meesterspositie'. De 'roden' genoten prestige vanwege de discipline en het talent om deze dwangarbeid te organiseren. De 'groenen' stonden bekend om hun wreedheid, zwendel en corruptie, bruikbaar in een terroristische ambiance van vernietiging, niet in een efficiënt en productief kamp.

Stutje benadrukte dat voor de vernedering en ontmenselijking waaraan de kapo's bijdroegen, hoe 'fout' ze ook waren -en beslisten over leven en dood- de SS en nationaalsocialisten binnen en buiten het kamp bepalend waren. Niettemin heersten de rode kapo's in een machtssysteem als de meesters over de slaven. Met een strakke partijdiscipline voorkwamen ze sabotage en verzet en garandeerden orde en rust. Ook, of in het bijzonder, tegenover de 'overige linksen' wier standpunten zij 'heldhaftig' bestreden. Zij hadden de politieke waarheid in pacht. Een ideologie die na 'de bevrijding', ook in Nederland werd uitgedragen en met de neergang van de Sovjet-Unie in duigen viel en in Duitsland pas brak met het einde van de DDR in 1990.

Folterfabriek Buchenwald bespreekt meer dan wat in het kamp en de machtsverhoudingen aldaar gebeurde. Tot slot twee citaten:

* De schuldvraag komt aan bod niet vanuit emotie of Prinzipienreiterei, maar vanuit een besef dat fout gedrag niet gebagatelliseerd mag worden.

* Weerstond dit boek de verleiding om de herinnering op te bergen in het museum en te bevriezen tot de geschiedenis, toch kan de voorliggende presentatie alleen geslaagd worden genoemd als deze ertoe bijdraagt dat de onderdrukten en vervolgden van onze tijd er het materiaal aantreffen om voor de eigen tijd tactieken en verdedigingsmiddelen te ontwikkelen.