Evolutie

Veel mensen vragen zich af waarom ontzettend veel mensen achter volkomen foute types aan lopen. Trump, Netanyahou, Poetin en nog wat van dergelijke lieden verheugen zich in een flinke volkssteun. In ‘Hoop’ (Solidariteit.nl 10-08-2025) en ‘Bewustzijn’ (Konfrontatie.nl 19-08-2025) heb ik daar enige beschouwingen aan besteed. In Hoop heb ik daarbij Spinoza, Marx, Bregman en Lijster opgevoerd. In Bewustzijn heb ik de visie van Marx in dit verband wat uitgediept. De één (Marx) legt in zijn verklaring wat meer de nadruk op ‘de omstandigheden’ (nurture), de ander (Lijster) legt meer nadruk op ‘de aard’ (nature) van de mens. Het zijn allemaal vrij algemene en ‘eeuwig geldige’ benaderingen. Ik zal hier proberen een iets actueler zienswijze en mijn eigen kijk te geven op de bijna vrijwillige onderwerping van massa’s aan leiders die te boek staan als notoire mensenrechtenschenders.

slechte ervaringen

Mijn twee artikelen hebben nogal wat reacties uitgelokt. Sommige kameraden (m/v) reageren instemmend op mijn veronderstelde ondertoon van pessimisme over de toekomst van de wereld. Maar andere kameraden vinden me veel te negatief, vinden dat ‘het wel meevalt’ en wijzen er op dat de geschiedenis bol staat van veranderingen, die ook ten goede kunnen keren. In ‘Rechts en Links’ (Konfrontatie.nl 30-08-2025) gaat Hans Boot in op de Nederlandse situatie en de betekenis van ‘het falen van links’. Hij meent dat de mensen ernstig teleurgesteld zijn geraakt in links door het omarmen van het neoliberalisme door de sociaaldemocratie (PvdA). Want dat leverde geen lotsverbetering op, maar bezuinigingen en privatiseringen en mínder in plaats van meer bestaanszekerheid. Dat heeft rechts de wind in de zeilen gegeven. Een andere kameraad attendeerde me op iets vergelijkbaars: de historische mislukkingen op weg naar een betere wereld in de vorige eeuw. Denk aan de teloorgang van het socialistische experiment in de Sovjet Unie. Die ervaring kun je niet wegredeneren uit het hoofd van de mensen. Alleen andere ervaringen kunnen ons daar overheen helpen, maar dat zit er volgens hem vooralsnog niet in. Hij meent dat er niet alleen een economische conjunctuur is, maar ook een morele en massapsychologische. En die conjunctuur is momenteel niet gunstig voor links en de strijd voor een betere wereld. Hij herinnert zich een uitspraak van de linkse econoom en activist Ernest Mandel: ‘de mens is in staat tot het beste en het slechtste’.

crisis van het bewustzijn

In ’Gaan we naar de gallemiezen?’ (Solidariteit.nl 23-05-2021) heb ik vrij uitgebreid beschreven welke crises kunnen leiden tot de ondergang van de mensheid. Ik behandel daarin achtereenvolgens de economische crisis, de milieucrisis, de klimaatcrisis en de dreiging van een fatale pandemie. Ook wijs ik op het gevaar van internationale en nationale spanningen, oorlogen waarin wellicht kernwapens gebruikt worden en op desastreuze religieuze en raciale conflicten. Vanzelfsprekend zijn er ook tegengestelde, meer hoopvolle ontwikkelingen. Met behulp van wetenschap en technologie kunnen veel problemen de wereld uit geholpen worden. Daarvan geef ik ook voorbeelden. En stel ik: dat moet dan allemaal wél gewild worden. Voldoende mensen moeten bewust zijn van de problemen en bereid tot inzet voor verandering. In deze zin vallen of staan álle crises met het voortduren óf het oplossen van ‘de crisis van het bewustzijn’. En dan zijn we dus weer bij de vraag waarom zo ontzettend veel mensen achter leiders aanlopen die geen enkel perspectief bieden op een aanpak van al die andere crises. Liefst een humane aanpak.

mismoedigheid

In de eerder genoemde artikelen heb ik het al gehad over de alledaagse kapitalistische werkelijkheid waarin de mensen leven, met zijn onderschikking en vervreemding. Tevens wordt zeker een rol gespeeld door een meer actief propageren van de bijbehorende neoliberale ideologie, met zijn cultivering van egoïsme en hebzucht. Maar de afgelopen honderd jaar hebben meer ontwikkelingen bijgedragen aan een sfeer van antihumanisme, onverschilligheid en zelfs mismoedigheid. Ik zal proberen er enkele aan te duiden.

genot en geluk?

Een kanteljaar was ongetwijfeld 1989. De val van de Sovjet Unie (SU) betekende wereldwijd het wegvallen van een niet-kapitalistisch alternatief. Bovendien bleek uit deels nieuw vrijgekomen informatie dat het alternatief dat in de Sovjet Unie en de Oostbloklanden werd nagestreefd in de praktijk weinig aantrekkelijk was geweest. Na de revolutie van 1917 in Rusland was ‘het arbeidersparadijs’ al snel ontaard in een stalinistische dictatuur. Na de Tweede Wereldoorlog was Oost Europa door de SU meegesleurd naar onvrijheid, corruptie, stagnatie en vervuiling. Niet bepaald een lichtend voorbeeld voor de rest van de wereld. Een goede reden voor voorzichtigheid wat betreft systeemverandering. Daar komt bij dat na het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945 grote delen van de bevolking in het Westen het relatief beter hebben gekregen. Welvaart en veel meer vrije tijd hadden de urgentie voor sociale verandering verminderd. Niemand leed hier nog honger en bijna iedereen kon op vakantie. Dat daar hard voor was gestreden door linkse partijen en de vakbeweging doet daar niets aan af. Sterker nog, het leidde ertoe dat niet alleen ‘de massa’, maar ook die partijen en vakbonden aan radicaliteit inboetten. De PvdA schudde zijn ‘ideologische veren’ af. In het eerder genoemde artikel van Hans Boot is gewezen op de desastreuze keuze van de sociaaldemocratie voor het neoliberalisme. Dat vervreemdde en ontwapende de eigen aanhang. De PvdA ging van 38 naar 9 zetels. De ruimte voor politiek rechts nam toe. Intussen bleek het kapitalisme uitstekend in staat om de verworvenheden van de gewone man en vrouw te benutten en daar een profijtelijke invulling voor te vinden. Profijtelijk voor de genotzoeker als klant en natuurlijk vooral voor de ondernemende leverancier. De amusementsindustrie met zijn nieuwe media, verre vakanties, festivals en koopjes boden vele verleidingen en manieren om die te bevredigen. Genot en geluk, hoe oppervlakkig misschien ook, kwamen binnen bereik. Denken aan anderen? Denken aan maatschappijverandering? Solidariteit leek soms wel een vies woord geworden. En links slonk verder.

angst voor verlies

Tsja, en dan kwam daar ook nog eens de migratieproblematiek bovenop. Honderdduizenden vluchtelingen, buitenlandse arbeiders en gezinsherenigers werden niet of nauwelijks goed opgevangen. In 2024 telde Nederland 17,9 miljoen inwoners, waarvan er 2,9 miljoen in het buitenland waren geboren. Het is snel gegaan. In 1980 ging het om 110.000 buitenlanders op 14 miljoen Nederlanders. Wellicht is er in Nederland voldoende rijkdom om middelen vrij te maken om zo’n aantal migranten fatsoenlijk onder te brengen. Zelf heb ik bij dergelijke aantallen mijn twijfels. Een instroom van zoveel mensen met een andere culturele achtergrond, historie, opleiding, religie, zeden en gewoonten lijkt me sowieso ten allen tijde voor enige ontwrichting te kunnen zorgen. Met spanningen en fricties op de arbeidsmarkt, op de huizenmarkt, op straat en in het onderwijs. Nogmaals, wellicht is er in Nederland voldoende geld en energie om de komst van grote aantallen mensen uit het buitenland aan te kunnen. Daar zou dan wél flink in geïnvesteerd dienen te worden. Maar Nederland is nog steeds een kapitalistische natie. Dat betekent dat de rijkdom niet vrij beschikbaar is. Een kleine elite bezit en beheert de financiën. De lasten zijn niet eerlijk verdeeld. En dus dragen de mensen aan de onderkant van de maatschappelijke ladder en tegenwoordig ook degenen die dachten halverwege op weg naar boven te zijn, de zwaarste lasten. In hun buurten worden de samenlevingsproblemen geconcentreerd, daar ontstaan nieuwe getto’s. En daar ontstaat de Angst. Angst voor verlies van verworven posities en verlies van verworven vermogen. En omdat in de huidige kapitalistische maatschappij die angst reëel is, is het die angst die door rechts en extreem rechts kan worden gevoed, opgeblazen en gecultiveerd. We zien het niet alleen in Nederland, het werkt zo in de hele westerse wereld. De voedingsbodem is rijp: bij het ontbreken van een alternatief, een falend links, een zegevierende neoliberale ideologie en een daadwerkelijke bedreiging van de eigen status en bezit, slaat de bangmakerij aan. Niet alleen in Nederland. Angst is een gigantische existentiële drijfkracht in de hele wereld. Zeker in chaotische en onzekere tijden. Angst is in de evolutie van de mens een noodzakelijke emotie om te overleven. Het is een verschrikkelijke en schrikwekkende kracht die kan verlammen, doen vluchten en voortstuwen. Maar vaak ook geen goede raadgever. En kennelijk doet de angst in het huidige tijdsgewricht, meestal enorm opgeklopt in de sensatiepers, tallozen vluchten in de veilige armen van sterke mannen. Het is net alsof de vergelijkbare eenkennigheid van baby’s zich bij volwassenen in de confrontatie met te veel vreemden openbaart in een behoefte en overgave aan een Grote Vader. Op zoek naar veiligheid. Ernest Mandel had gelijk: ‘de mens is in staat tot het beste en het slechtste’. En in deze fase van de evolutie klopt ‘het menselijk tekort’ nadrukkelijk op de deur. Soms als regelrechte vreemdelingenhaat, jaloezie, hebzucht en egoïsme – vaker als onverschilligheid en leedvermaak. Vrijwel altijd onbewust en in angst.

nieuwe ervaringen

Een gemeenschappelijke aanpak van de existentiële crises waar de mensheid voor staat, ligt niet direct voor het grijpen. Wat gaat het worden? Wordt er ten hele gedwaald of is er nog ten halve te keren? De kameraad die Ernest Mandel citeerde, concludeert tot “niet alleen pessimisme” maar ook tot “een opdracht in vormen van maatschappelijke en politieke organisatie en verzet werken aan ervaringen dat het wel degelijk mogelijk is met elkaar om te gaan op een manier die het betere in de mens naar boven haalt”. Meer is momenteel niet voorhanden.