Wilders, zowel vertolker als opfokker

De 'waarom-vraag' is wat beladen. Ik hoor mijn moeder na mijn zoveelste 'waarom' nog antwoorden: "daarom" en ik stoer reageerde met "daarom is geen reden, als je van de trap af valt, ben je gauw beneden".

Die herinnering speelde door mijn hoofd, toen ik mij afvroeg waarom heeft extreem rechts zo'n aanhang? Een voor de hand liggende vraag deze dagen, maar één waarop het antwoord niet voor het oprapen ligt, panklaar noch pasklaar.

Hier een poging, maar daaraan vooraf, zeer beknopt, de uitgangspunten van extreem rechts. Zonder enige aarzeling wordt het economisch stelsel, het kapitalisme, gedragen. Maar daarin is dit uiterst rechts bepaald niet uniek. Karakteristiek is dat het vergezeld gaat met: autoritarisme, centralisme, chauvinisme, conservatisme, nationalisme, racisme, vreemdelingenangst/haat, witte superioriteit. Een boosaardige rij die de PVV typeert.

Politiek

Het eerste dat opvalt, is dat regulier rechts, voor Nederland met name de VVD, in de huidige regering samenwerkt met de PVV die ook nog eens de grootste partij is. Opgericht in 2006 en bij de verkiezingen in 2023: 37 van de 150 zetels in de Tweede Kamer.

Er is kritiek binnen de VVD, maar dat verhult niet dat het zo hoog aangeprezen liberalisme is overgeleverd aan extreem rechts. De VVD, een partij met een lange geschiedenis, inclusief regeringsdeelnames, rechtvaardigt dus het bestaan en de werking van extreem rechts. De twee andere regeringspartijen, BBB en NSC sluiten zich daarbij aan en verbreden de erkenning en rechtvaardiging van de PVV. Ze doen niet veel meer dan hier en daar hun wantrouwen te uiten en bij gelegenheid een marginale concessie van de PVV binnen te halen. In ieder geval normaliseren ze extreem rechts, ook voor hun aanhang.

In de wereld van de parlementaire politiek speelt echter meer om de PVV te vrijwaren van collectieve weerstand. De progressieve en linkse partijen vormen geen gezamenlijke oppositie met een alternatief (basis)programma. Ook ontbreekt het aan een herkenbare en gecoördineerde samenwerking met de sociale beweging, noch met de vakbeweging. Het is niet z0 dat de PVV onbesproken blijft, daarvoor zorgt alleen al het opvallend geklungel door ministers en staatssecretarissen. Altijd onder leiding van baas Wilders. Niettemin wordt ze meer en meer als een 'gewone' partij benaderd en gedijt ze bij normalisering. Extreem rechtse standpunten horen er inmiddels bij.

Deze beoordelingen zijn niet meer dan een eerste antwoord op het genoemde 'waarom' van PVV's aanhang. De politieke wereld is immers meer uitvoerend dan verklarend en staat ook bloot aan wat extreemrechts inspireert.

Een begin

Aan de slag dus. Een aanloop lijkt voor handen: veertien jaar kabinetten van Rutte lieten zich enthousiast sturen door het neoliberalisme' met 'de markt' als politieke leidraad. Primaire taak overheid: economische groei met een 'gunstig' ondernemersklimaat. In plaats van oplosser van zich voordoende problemen, wakkerde deze politiek de ene naar de andere crisis aan. Ook wel samengevat als niet vrijblijvend 'puinruimen', niet in dienst van 'het volk', maar van een politieke elite. Een kritiek die de PVV deelt en haar kiezers inspireerde tot een kruisje op het stembiljet.

Een tweede bron zou de ongrijpbare flexibilisering zijn. Niet alleen van de arbeidstijd, maar ook van de arbeid zelf: uitbesteden bijvoorbeeld, maar ook uitzenden door 'bureaus' die het niet zo nauw nemen met (de wetgeving over) arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden. Arbeidsmigranten hebben weinig te kiezen en ontwrichten de arbeidsmarkt. Een standpunt dat de PVV graag 'uitvent'.

Een derde bron is de individualiserende werking van persoonlijke media, niet alleen vanwege de gestuurde inhoud, maar door deze handzame contacten verwaarlozen mensen hun sociale contacten en vereenzamen. De PVV lijkt een toevluchtsoord, een herkenbaar alternatief.

En tot slot, de klassieke politieke partijen als het CDA en PvdA hebben hun dominante positie in de steek moeten laten en daarmee hun traditionele herkenbaarheid. Vertrouwde politieke en sociale verhoudingen kwamen op losse schroeven te staan. Ook hier bood de PVV een uitweg.

Weliswaar kwam de internationale 'verrechtsing' - van Trump tot Le Pen en van Meloni tot Orban - niet aan de orde, maar ik dacht de basis gelegd te hebben voor een verklaring van de aantrekkingskracht van de PVV. Deze werd echter in twijfel getrokken, toen ik voor alle zekerheid nog wat op internet ging speuren en daar een artikel aantrof bij de Correspondent van Jesse Frederik, 9 februari 2024: Waarom de PVV zo groot werd (en nee, niet door geschrapte buslijnen of groeiende ongelijkheid). Voorzien van tabellen, grafieken en gegevens van het Nationaal Kiezersonderzoek. Nipo en European Social Survey. Erkende instituten die de moeite waard zijn om te raadplegen.

Van standpunt naar stem

Frederik pakte stevig uit met het oordeel politieke pathologie bij artikelen in onder meer de NRC en de Groene Amsterdammer: stemmen op de PVV zou een diep maatschappelijk verval tonen door verweesde en ontwortelde burgers in blinde razernij die niet toerekeningsvatbaar zouden zijn . Ook de hierboven genoemde pogingen om Wilders' succes te verklaren, zouden daaraan lijden. Maar:

* Zo lang als opvattingen van mensen gemeten worden, minstens een halve eeuw, meldt een meerderheid dat het met Nederland de verkeerde kant opgaat.

* Politieke opinies veranderen nauwelijks over criminaliteit, Europese eenwording, inkomensverschillen en integratie. Wel over abortus, euthanasie, homorechten en migratie. Dit betekent dat de standpunten van de PVV hierover bevestigend zijn, langzaam klaar gemaakt, maar wel in een vruchtbare voedingsbodem.

* Vergelijkend onderzoek laat zien dat Nederland over een reservoir voor rechts populisme beschikt. Ook bij vergelijking met landen als Hongarije, Polen, Portugal en Spanje.

* In 1972 was driekwart van een betrouwbare steekproef voorstander van een visumplicht van Surinamers. De helft vond dat gastarbeiders dienden te vertrekken. Beide gegevens kwamen niet aan de orde bij verkiezingen.

* In 1994, aangekaart, zo niet opgejaagd door VVD'er Bolkestein, bleek de helft van de kiezers problemen te hebben met 'minderheden'.

Conclusie van Jesse Frederik: de PVV, extreem rechts in het algemeen, activeert latente opvattingen, vertolkt ze en slaagt erin standpunten om te zetten in stemmen. Hij heeft me aan het denken gezet. Mijn bezwaar is dat de aanhanger van bijvoorbeeld Wilders beschouwd wordt als pion en kennelijk niet vatbaar is voor andere (politieke) opvattingen. Zo'n objectivering gaat me te ver. Meer daarover bij een volgende gelegenheid.