Kindertoeslagaffaire: zoals de waard is…

De gang van zaken rond de kindertoeslagaffaire staat niet op zich. Het is een perfecte illustratie van de gevolgen van het neoliberale denken op elk niveau.

Halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw kwam er een einde aan de periode van economische groei van de wereldeconomie. In 1974 was de eerste naoorlogse algemene recessie. Daarna was er sprake van enig herstel, maar begin tachtiger jaren was het weer raak. Het was duidelijk dat er van een structureel probleem sprake was. Het effect van de gigantische kapitaalvernietiging voor en tijdens de tweede wereldoorlog en de nederlagen van de arbeidersbeweging in de periode daarvoor was uitgewerkt. De inhaalslag was gemaakt, de winstgevendheid van de bedrijven liep terug, er was sprake van stagnatie en crisis.

Om een uitweg uit deze impasse te vinden oriënteerden economen en beleidsmakers zich steeds meer op de ultraliberale opvattingen van de Oostenrijker Friedrich Hayek en zijn geestverwanten. De kern van dit gedachtegoed is de markt, de markt en nog eens de markt. Door op allerlei vlakken van het maatschappelijk leven meer marktwerking te creëren, zou het kapitaal weer moeten gaan floreren. De beperkingen op internationale kapitaalbewegingen werden geruimd, het kapitaal moest zich zo vrijelijk mogelijk over de aarde kunnen bewegen op zoek naar het hoogste rendement. Het kapitaal moest ook door kunnen dringen in sferen waar tot dan toe de overheid, of collectieve organisaties een belangrijke rol speelden.

Als mensen willen wonen, dan moeten ze maar een huis kopen, en als ze daar geen geld voor hebben dan moeten ze maar geld lenen en zich in de schulden steken. Dat is beter dan die half socialistische woningbouwverenigingen, die de mensen maar gemakzuchtig maken en die ondernemers oneerlijke concurrentie aandoen. Als mensen willen studeren dan is het onzin dat ze daar van de overheid een beurs voor krijgen, laat ze maar gaan lenen en gaan investeren in zichzelf. Ziekenfondsen: weg er mee, leve de marktwerking en de concurrentie.

Een gesubsidieerde cultuursector: weg er mee, de markt kan dat veel beter. De zorg: privatiseren en aanbesteden net als het openbaar vervoer. Sociale bijstand of opvang een recht voor iedereen die het even of langer zonder niet redt: ben je gek, laat ze maar een tegenprestatie leveren en zo snel mogelijk de tucht van de markt voelen.

Om die politiek door te voeren en de welvaartsstaten af te breken moest heel wat weerstand worden overwonnen en strijd geleverd. Om die strijd effectief te voeren moest er ook een nieuw mensbeeld ingang vinden: de ‘homo economicus’. Het beeld van de mens als een sociaal wezen dat in samenwerking en solidariteit zijn/haar leven vorm geeft, moest vervangen worden door de mens als calculerende burger, steeds uit op eigen persoonlijk gewin, in concurrentie met anderen.

Maar niet alle vormen van collectieve regelingen en overheidsbemoeienis konden uit de weg worden geruimd. Als het niet anders kan moet de overheid als smeermiddel van de markt functioneren. Om beide ouders in staat te stellen zich fulltime op de arbeidsmarkt te begeven is het nuttig als niet een van beide zich met de kinderen hoeft bezig te houden. En omdat kinderopvang arbeidsintensief en duur is, is het nuttig als de overheid daar door middel van een toeslag bij helpt. Maar pas op voor die calculerende burger, die is er natuurlijk op uit om zo veel mogelijk te vangen. Als die een formulier verkeerd invult, of zich in een optelling vergist, dan is dat natuurlijk fraude. Zo zit de mens nu eenmaal in elkaar.

In het parlementaire onderzoek is men op zoek gegaan naar de daders van dit schandaal. Maar letterlijk alle betrokkenen bleken daders: de politici, de beleidsmakers, de uitvoerders, de rechters. Allemaal gingen ze op zoek naar de calculerende en frauderende burger. Maar omdat iedereen schuldig is, is er natuurlijk niemand schuldig. Misschien dat er de komende tijd één of meerdere koppen gaan rollen, maar als er niets aan dat mensbeeld en het economische systeem erachter verandert, zal dit niet het laatste voorbeeld van massaal onrecht ten opzichte van een grote groep burgers zijn. De fout zit in het systeem.