Sebestyen en Lenin

Bij een biografie van Lenin verwacht je nou niet direct een swingend boek. Toch komt Victor Sebestyen heel dicht in de buurt. Als je ook maar een klein beetje interesse hebt in Lenin, zijn zwerftocht door Europa, zijn relaties, zijn rol in de Russische revolutie en zijn tijd, dan is van de 717 pagina's die Victor Sebestyen daaraan heeft gewijd, er geen één te veel. Zijn verhaal over het leven van Lenin is dan een ware page-turner. Niet dat er niet iets aan mankeert, maar het is zonder twijfel het meest leesbare en spannende boek dat ooit over Lenin is geschreven.

Honderd jaar na de Oktoberrevolutie in het Rusland van 1917 wordt de belangstelling voor die gebeurtenis flink opgevoerd. Herdenkingen, tentoonstellingen, documentaires en boeken zetten de revolutie in het zonnetje. Dat is niet zo gek. De vestiging van een communistische staat in Rusland heeft de wereldpolitiek 100 jaar enorm beïnvloed. Denk maar aan Stalin, de Goelag, de rol van Rusland in de Tweede Wereldoorlog, aan de Koude Oorlog met zijn wapenwedloop en de atoombomdreiging. Het begon in 1917.... Ook niet verwonderlijk dat bij die aandacht voor de Oktoberrevolutie veel interesse uitgaat naar de man die daarbij een cruciale rol speelde. Lenin.

Eén van degenen die met Lenin aan de slag is gegaan, is de Britse-Hongaarse publicist Victor Sebestyen. Hij schreef een lijvige biografie van Vladimir Iljitsj Oeljanov, zoals Lenin's echte naam was. Lenin was de schuilnaam, naar de Russische rivier de Lena, waarmee Vladimir aan vervolging door de tsaristische staat probeerde te ontkomen. In 717 bladzijden beschrijft Victor Sebestyen het leven van deze revolutionair. Hij doet dat uitgebreid, maar ook uiterst boeiend. Sebestyen kan zonder meer een begenadigd schrijver worden genoemd. In strakke zinnen en 54 korte hoofdstukken wandelt hij met de lezer aan de hand en met Lenin door diens leven (1)

Victor Sebestyen is niet helemaal onbevooroordeeld. Hij werd in 1956 in Boedapest geboren. Hij was dus een baby toen Russische troepen de Hongaarse opstand in dat jaar neersloegen en zijn ouders naar Engeland vluchtten. Ongetwijfeld heeft Victor enig anticommunisme met de moedermelk meegekregen. Later schreef hij als journalist voor de Evening Standard, de Daily Mail en The Times over het uiteenvallen van het communisme, het einde van de Sovjet Unie en de oorlogen in Joegoslavië. Tegenwoordig is Sebestyen lid van de organisatie Wilton Park. Dat is een Britse denktank die gefinancierd wordt door de Engelse ministeries van Buitenlandse Zaken en van Defensie en door de NAVO. Van Victor kun je dus niet al te veel liefde voor Lenin verwachten. Op één heel wezenlijk punt valt dat helemaal niet mee. En dat is wanneer hij in het hoofd van Lenin kruipt om diens diepere gedachten te verwoorden.

Het is een techniek die je tegenwoordig vaker tegenkomt. Frank Dikotter doet het in zijn boeken over China bij Mao Tse Toeng (2) en Catherine Merridale deed het al eerder met Lenin in haar boek Lenin in de trein (3). Tussen al het feitelijke bronnenmateriaal sluipt dan de antipathie binnen. De schrijver verklaart bepaalde daden van zijn personage uit gedachten en gevoelens die hij wel gehad móet hebben. Meestal pakt dit niet uit in het voordeel van die persoon. Dit is ook in de Lenin van Victor Sebestyen het geval. Je krijgt dan dingen als “Hij genoot van de macht...” en constructies dat hij niet werkelijk geïnteresseerd was in het lot van de arbeiders en de boeren toen die met miljoenen stierven van de honger en in de oorlog. Zo wordt de suggestie van onoprechtheid binnengebracht. Dat Lenin rücksichtslos kon optreden zal niemand ontkennen, maar dat daarbij oneerlijke motieven in het spel waren, dat blijkt nergens uit, ook niet uit het materiaal dat Sebestyen zelf aandraagt.

Wat maakt dit boek over Lenin dan toch zo meeslepend? Welnu, wie veel van Lenin gelezen heeft, zal nieuwsgierig zijn geworden naar de mens achter die geschriften. Wie iets weet van zijn tijd, zal benieuwd zijn naar hoe Lenin zich daarin hield. En Victor Sebestyen bevredigt die verlangens. Hij wekt Lenin tot leven. Van zijn geboorte in 1870 in Simbirsk, een portret van zijn familie, zijn jeugd, zijn gevangenschap in Siberië, zijn zwerftocht door Engeland en Zwitserland, zijn liefdes, zijn rol in de socialistische beweging, zijn optreden tijdens de Oktoberrevolutie in 1917 en in de daaropvolgende burgeroorlog, tot aan zijn begrafenis in 1924 in Moskou die ondanks een temperatuur van -33 graden Celsius werd bijgewoond door meer dan 1 miljoen Russen. Veel persoonlijke zaken uit het leven van Lenin werden in de Sovjet Unie onder Stalin en diens opvolgers verzwegen of verdraaid. Sebestyen maakt gebruik van het feit dat na de ineenstorting van de Sovjet Unie in 1989 veel archieven en oorspronkelijke bronnen zijn vrijgekomen. Hij put uitvoerng uit opgetekende levensverhalen en brieven van en aan Lenin, zijn moeder, zijn zussen, zijn vrouw Kroepskaja, haar moeder, zijn minnares Inessa Armand en de Bolsjewistische partijgenoten Kamenev, Zinoviev en, Leo Trotski alsook de schrijver Maxim Gorki. Naast de keiharde en onverzoenlijke revolutionair komt er zo een zeer betrokken, voorkomende, aandachtige en vriendelijke Lenin tevoorschijn.

In een bespreking van Sebestyen's boek in de NRC van 26 mei 2017 door Hubert Smeets wordt Lenin neergezet als “een schreeuwlelijk” die stond voor “tieren en liegen”. Wie het boek helemaal heeft gelezen, zal daar toch moeilijk mee kunnen instemmen. De door Smeets wel heel gemakkelijk gemaakte vergelijking met Poetin en Trump slaat volkomen nergens op.

Sebestyen mag dan niet altijd even positief oordelen over Lenin, hij spaart ook diens tegenstanders niet. Van de tsarenfamilie der Romanovs heeft hij geen hoge dunk. Op de Romanov-tentoonstelling in de Amsterdamse Hermitage wordt de laatste tsaar Nicolaas II nog afgeschilderd als een beetje zielige potentaat die liever geen tsaar was geworden. Sebestyen beschrijft Nicolaas II onverbloemd als een anti-semitische machtswellusteling, die niet één verkeerde beslissing nam, maar van wie álle beslissingen verkeerd waren: “Zijn plaats op de mestvaalt van de geschiedenis, zoals marxisten zeiden, was terecht.” Ook Winston Churchill, in 1917 de Engelse onderminister van Oorlog, krijgt ervan langs. Tijdens de burgeroorlog na de revolutie meende hij: “Bolsjewieken zijn de vijanden van de menselijke soort en zij moeten koste wat kost worden uitgeroeid.” Om zulks te bewerkstelligen stuurde hij 100 miljoen pond (nu: 1 miljard euro) naar de vijanden van Lenin. En vijftigduizend gifgasgranaten....

Sebestyen geeft evenwichtig de gebeurtenissen ten tijde van Lenin's leven weer. De dictatuur van de Tsaren, de Eerste Wereldoorlog en de strijd van en binnen de arbeidersbeweging vormen prominente achtergronden in zijn boek. Maar hij gaat nergens diep in op de politieke theorieën van Lenin. Bijvoorbeeld Het Imperialisme Als Hoogste Stadium Van Het Kapitalisme, volgens Sebestyen zelf Lenin´s beste geschrift, krijgt niet meer dan 1 van de 717 pagina´s. Andere werken moeten het met nog kortere passages doen. Wat dat betreft komt een andere spiksplinternieuwe biografie goed uit. Dat is The Dilemmas Of Lenin – Terrorism, War, Empire, Love, Revolution. Geschreven door de Engelse linkse publicist Tariq Ali. Daarin is er aan Leninistische theorievorming geen gebrek (4).

Maar daarover een volgende keer meer. Eerst Victor Sebestyen maar eens laten indalen.

(1)) Lenin. Viktor Sebestyen. Houten 2017
(2) De tragiek van de bevrijding| Mao's massamoord. Frank Dikotter. Houten 2013|2010
(3) Lenin in de trein. Catherine Merridale. Amsterdam 2016
(4) The Dilemmas Of Lenin. Tariq Ali. London 2017