Erfgenamen van CPN en PSP

In de eerste helft van 1991 viel het doek voor twee linkse partijen in Nederland, die allebei een lange en turbulente historie kenden. De PSP, opgericht in 1957, hield haar opheffingscongres op 27 januari en de CPN, met een geschiedenis die teruggaat tot het jaar 1909, deed op 15 juni hetzelfde. Hoe verschillend de politieke uitgangspunten van beide partijen ook waren, en hoe volkomen anders daarmee hun opkomst en groei ook verliepen, het einde van CPN en PSP valt naadloos samen: beiden werden opgegeten door Groen Links.

Na het opheffingscongres van de PSP meldde de burgerlijke pers niet zonder gevoel voor ironie dat de enige pacifistische partij in Nederland wordt opgeheven op het moment dat er een oorlog is uitgebroken. De PSP werd in 1957 opgericht en bereikte dus de leeftijd van 34 jaar. Over de oprichting van de partij laten we Fred van der Spek aan het woord, een van de oprichters:

"De oprichters van de PSP waren sterk geïnspireerd door de Derde Weg-gedachte: het afwijzen van het onmenselijke, gewelddadige kapitalisme van de Verenigde Staten en de hunnen, en het afwijzen van het dictatoriale, gewelddadige communisme. Dit alles leidde tot een partij die principieel bewapening, oorlogsvoorbereiding en oorlog afwees en die streefde naar de volledige zeggenschap van het volk over de economie door bezit en beheer van de productiemiddelen in handen van de gemeenschap te brengen. Een echt alternatief binnen het bestaande scala van politieke partijen in Nederland, die immers zonder uitzondering de zijde van het kapitalisme of de zijde van het communisme kozen." (1)

In de 34 jaar van haar bestaan kende de PSP een rumoerige geschiedenis. Door het ontstaan tussen kapitalisme en communisme werd de partij een vergaarbak voor vogels van divers politiek pluimage die allen hun standpunten en de daaruit voortvloeiende strategie en taktiek binnen de partij gerealiseerd wilden zien. Het leidde tot heftige discussies, levendige partijcongressen, maar ook afsplitsingen en hevige frustraties. Uit de afsplitsing Proletaries Links uit 1972 ontstond de partij die we nu kennen als de Socialistiese Arbeiderspartij (SAP). (2) De laatste opzienbarende afsplitsing vond plaats tijdens het congres van december 1985, toen ook Fred van der Spek er de brui aan gaf. Uit deze afsplitsing werd de PSO, Partij voor Socialisme en Ontwapening, opgericht, maar door deze partij werd de twijfelachtige eer behaald in enkele maanden evenveel tumult te maken als de PSP in 30 jaar. De club stierf dan ook een snelle, roemloze dood.

groen links

De resterende PSP-leden zetten met hun partij koers in de richting van het ontstaan van Groen Links. Fred van der Spek hierover:

"Velen in de PSP maakten het sociaaldemocratiserings-proces door. Wie zich jarenlang inspant voor vèrgaande politieke doelstellingen, maar geen merkbare resultaten daarvan ziet, kan teleurgesteld raken. Men gaat zich dan allicht richten op kleine stappen voorwaarts, die wel te verwezenlijken zijn en dan bestuurlijk samen met anderen. Men gaat zijn hele energie daaraan wijden en verklaart zich bereid tot meeregeren in het geval van een zogenaamde linkse meerderheid. Dat is een begrijpelijk proces, dat echter onvermijdelijk tot het loslaten van de grote beginselen leidt." (3)

De strijd binnen de PSP in de jaren tachtig was een strijd tussen de aanhangers van het revolutionaire socialisme en degenen die streefden naar een brede linkse beweging die uiteindelijk het gat zou opvullen dat ontstond door het naar rechts opschuiven van de Partij van de Arbeid. Anderen zien in een bundeling van "klein links" weer mogelijkheden ter linkerzijde druk op de PvdA uit te oefenen, of, zoals Ria Beckers van Groen Links onlangs weer opperde, te komen tot een grote progressieve volkspartij, waarin zij in De Volkskrant van 25 mei j.l. werd bijgevallen door PvdA-prominent Jan Pronk. Fred van der Spek:

"Deze strijd binnen de PSP werd uiteindelijk gewonnen door de eerste groep (d.w.z. de voorstanders van Groen Links, bvdp). Die leidde vervolgens de PSP heel bekwaam naar de ondergang. Men ging op in het slappe geheel dat Groen Links heet door te fuseren met drie andere politieke partijen, die al heel lang voorstanders van de vrije markteconomie waren". (4)

 de cpn

In de loop van haar ruim tachtigjarig bestaan ontwikkelde de CPN zich van revolutionair-marxistisch, via stalinistisch naar een klein sociaaldemocratisch partijtje. De partijgeschiedenis werd lange tijd gekenmerkt door de vele slachtoffers die onder haar leden gemaakt werden, die geconfronteerd werden met de meest extreme vormen van verdachtmakerij, terreur en verraad. Mensen dingen laten doen zonder hen zelf na te laten denken, het wegnemen van de mogelijkheden tot zelfstandig kritisch denken, het blindelings volgen van en gehoorzaam zijn aan de "leider", of die nou Jozef Stalin, Paul de Groot of, abstracter, Centraal Comiteeë heette, ziedaar de machtsbasis zoals die zich binnen de CPN manifesteerde.

Nog altijd, lees bijvoorbeeld de memoires van Henk Gortzak (5), is er geen afdoend antwoord op de vraag waarom een communist, dat wil zeggen een lid van de 'officiële' communistische partij, alles maar slikte, hoe het zogenaamde democratisch centralisme een zodanig repressieve eigenschap in zich had dat daaraan alles (het priveeleven incluis) ondergeschikt gemaakt kon worden. Uiteindelijk leidde dit binnen de CPN -maar dat staat niet op zichzelf; alle 'officiële' communistische partijen kennen dezelfde partijpraktijk- tot mensonwaardige taferelen die de basisprincipes van socialisme en democratie omvormden in terreur en dictatuur.

Bij de CPN kwam daar in 1977, bij de val van Paul de Groot, een aarzelend eind aan. De geschiedenis van de CPN, haar jarenlang ondergeschikt zijn aan de dictaten uit Moskou en de latere slingerkoers in politieke oriëntatie, heeft geleid tot een extreem nationalisme, het afwijzen van internationaal-revolutionaire standpunten en een bewust want inherent aan de politieke praktijk gezocht isolement. De uitweg uit dat isolement werd gevonden in de bereidheid tot het beheer van de kapitalistische boedel, het voornaamste uitgangspunt van Groen Links.

nationalisme

Meer dan eens heeft de CPN getracht in een regering te komen na 1945. Zelfs in een regering met de VVD. In de eerste naoorlogse jaren was de CPN verworden tot een zuiver burgerlijke, nationalistische partij. Het nieuwe partijprogram verscheen in een keurig roodwitblauw omslag en de vertegenwoordigers in de Tweede Kamer legden de eed af op de koningin. Op 27 juni 1988, na de overwinning van het Nederlands voetbalelftal op de Sovjet Unie, verscheen het dagblad De Waarheid in een fleurige oranje gedaante. De centrale leus na 1945 was "Voor Vaderland, Democratie en Socialisme". Daarnaast was "Opbouwen, organiseren en produceren" een belangrijke leus. We hoeven niet te vragen wat er opgebouwd en georganiseerd werd en voor wie geproduceerd! Er is geen partijdocument waarin dit verleden is uitgezocht en vernietigd, of het moeten de magere aanzetten zijn in de IPSO-reeks "Cahiers voor de geschiedenis van de CPN", die tussen 1979 en 1985 verschenen.

de vcn

Hoewel het grootste deel van de CPN-aanhang op 15 juni voor Groen Links koos is er ook nog een groep die geen afscheid van het verleden kan nemen. In 1985 ontstond al een groep "horizontalen" binnen de CPN, die zich afzetten tegen het streven van het partijbestuur naar samengaan met PPR en PSP. Vanuit deze horizontalen werd in oktober '85 een nieuwe communistische partij opgericht, de VCN, Verbond van Communisten in Nederland. Een prominent CPN-lid als Groninger Fre Meis, ook tegenstander van een samengaan van de CPN met PPR en PSP, verklaarde over het ontstaan van de VCN:

"Ik kan het best begrijpen, maar ik stap toch ook niet uit de partij. En ik ben wel zo ijdel te zeggen dat als ik er niet uitstap, de vooraanstaande kameraden, de vechters voor de belangen van de mensen hier in Groningen dat ook niet doen. Onze achterban in Groningen is zo groot dat ik daarom kan zeggen dat die VCN een doodgeboren kindje is. Ik wil een communistische partij met een eigen gezicht, een eigen mening en een eigen lijn. Daar moeten we van binnenuit aan werken. Als onze tegenstanders denken dat de CPN zal verdwijnen, is dat een illusie." (6)

Op 15 juni 1991 bleek dat Meis ongelijk en gelijk heeft gekregen. De CPN is op die dag wel verdwenen en, na bijna zes jaar, is de VCN nog steeds niet levensvatbaar. In de loop van die bijna zes jaar VCN werden diverse pogingen gedaan weer tot aansluiting met de CPN te komen, alle zonder succes. Een graadmeter voor de levensvatbaarheid van de VCN zijn de resultaten die zij behaalde bij de verkiezingen waaraan als onafhankelijke lijst werd deelgenomen. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1986 werden 4683 stemmen behaald, terwijl bij de verkiezingen voor Provinciale Staten in maart 1991 4182 stemmen bij de VCN terecht kwamen. Het zal nog moeten blijken of de VCN, na het opheffen van de moederpartij, in staat is de erfenis van de CPN voort te zetten. Bij het oprichten van de VCN verklaarde bestuurslid Renë Dammen nog:

"Het VCN en zijn weekblad Manifest zetten de communistische beweging en de communistische pers in Nederland voort. Zij doen dit door de beste tradities van het Nederlandse communisme te bewaren en het verleden kritisch te verwerken. Maar bovenal ontwikkelen zij op basis van marxisme-leninisme een eigentijdse communistische politiek. Geworteld zijn in de arbeidersklasse en verbondenheid met de internationale communistische beweging blijven daarvan de pijlers. Versterk partij en krant, voor een socialistisch Nederland." (7)

 links forum

De opheffing van de PSP levert twee nieuwe groeperingen op. Allereerst is daar Links Forum. Deze groepering treedt in de zomer van 1989 voor 't eerst naar buiten met een uitnodiging voor een initiatiefvergadering in september van dat jaar. Met deze bijeenkomst verschijnt tevens het nulnummer van het blad 'Achter de Zeewering'. In een begeleidend schrijven bij het nulnummer zegt Links Forum iets over haar doelstellingen:

"We willen met Links Forum een bijdrage leveren aan een pluriforme inbreng in Groen Links, dat inhoudelijk en strategies nog veel witte plekken vertoont (...) In het onvermijdelijke debat over de koers van Groen Links willen we onze bijdrage leveren. Daarbij speelt een eigen blad een belangrijke rol, als platform voor meningsvorming en discussie. (...) Links Forum kiest voor een rebelse politiek. We willen ons als linkervleugel bij Groen Links ervoor inzetten dat de nieuwe formatie zich niet eenzijdig met het parlementaire gaat bezighouden en het activisme bij Groen Links behouden blijft..." (8).

Het nulnummer van Achter de Zeewering zag er fraai uit, maar was te kostbaar om in die vorm te blijven verschijnen. Het eerste nummer is dan ook contrasterend eenvoudig van uitvoering. In de loop van haar bestaan organiseert Links Forum een aantal conferenties over diverse onderwerpen. De nieuwsbrief "Achter de Zeewering" blijft de verbindende schakel tussen initiatiefgroep en achterban. Het blad verschijnt dan ook met grote regelmaat. In april 1991 verschijnt het jaarverslag van het bestuur van Links Forum. De oorspronkelijke opzet blijkt voor de nodige discussie gezorgd te hebben, want, zo schrijft het bestuur:

"Bij de start van Links Forum hebben we ons gepresenteerd als "linkervleugel bij Groen Links". Deze formulering heeft de nodige discussie opgeleverd. Sommigen vonden en vinden dat we een linkervleugel binnen Groen Links zouden moeten zijn. Anderen dat we juist naast (of tegenover) Groen Links moeten staan. Voor beide standpunten vallen goede argumenten te geven. Als bestuur hebben we besloten niet voor of tegen Groen Links te kiezen. Het is duidelijk dat Groen Links niet al onze doelstellingen deelt. Anderzijds biedt Groen Links een aantal mensen momenteel wel de mogelijkheid politiek actief te zijn met onze doelstellingen in het achterhoofd. We hebben daarom de (verwarrende) plaatsbepaling 'vleugel bij Groen Links' enigszins aangepast: Links Forum is niet zozeer een 'vleugel' maar een 'ontmoetingsplaats van mensen links binnen en buiten Groen Links'." (9)

Uit de rest van het verslag blijkt dat Links Forum voortgaat op de ingeslagen weg, als ontmoetings- en discussieplaats voor linkse mensen van verschillend pluimage. De koers blijft gericht op Groen Links en de linkse dissidenten van die formatie, terwijl aan het oprichten van een onafhankelijke politieke groepering vanuit Links Forum, laat staan de vorming van een partij, niet gedacht wordt. Daarmee houdt men nog vast aan het uitgangspunt 'Links Forum wil (...) zeker nu geen politieke partij vormen die in konkurrentie-strijd gaat met Groen Links en al die andere, kleinere partijen op het links front." (10) Waarbij de term "zeker nu" toch een slag om de arm inhoudt wanneer het niet zal lukken Groen Links die plaats binnen links in te laten nemen als Links Forum zou willen.

 vtopsp

Een groepering die wel duidelijk stelling neemt tegen "het slappe geheel dat Groen Links heet" en kiest voor de oprichting van een nieuwe pacifistisch-socialistische partij is de Vereniging tot Oprichting van een Partij op pacifistisch-socialistische grondslag, in de wandelgangen VTOPSP geheten.

In de statuten van de VTOPSP staat als doelstelling vermeld: "De vereniging heeft ten doel het oprichten van een politieke partij op pacifistisch-socialistische grondslag, waarin gestreefd wordt naar het tot volledige gelding brengen en het zonder voorbehoud doen respecteren van de rechten van de mens..."

De VTOPSP bestaat vooral uit mensen die ooit tot de linkervleugel van de PSP behoorden en in de loop der jaren zijn afgehaakt. In mei 1987 wordt een poging gedaan tot een bundeling van uitgetreden PSP-ers te komen door de oprichting van het Daklozenberaad. In de uitnodiging voor de oprichtingsbijeenkomst staat nog te lezen: "Met deze uitnodiging denken we niet aan de oprichting van een nieuwe politieke partij of organisatie. In de eerste plaats denken we aan de bundeling van al die daklozen in een informeel verband...". Maar al snel doet zich bij een aantal mensen toch de behoefte voor aan meer structuur. In september 1987 wordt het Daklozenberaad al omgezet in "Platform voor Socialisme en Antimilitarisme". Als politiek handvat komt een beginselverklaring tot stand met een sterk revolutionair-socialistisch en antimilitaristisch karakter. Het Platform organiseert regelmatige bijeenkomsten en in oktober 1989 een conferentie onder de titel 'Gistend Socialisme', waar de actualiteit van het socialisme en het antimilitarisme centraal staan.

Toch blijft het Platform tamelijk geïsoleerd. Een voorbereidingsgroep bekijkt sinds eind 1990 welke mogelijkheden er zijn om vooruit te komen. Een belangrijke doorbraak dient zich aan wanneer de PSP opgeheven wordt. Het Platform geeft een verklaring uit onder de kop "Er is behoefte aan een echte PSP!". In de verklaring wordt gesteld: "Dit Platform is niet opgericht vanuit nostalgie naar de uitgangspunten van de PSP, maar juist omdat het nog steeds en wellicht meer dan ooit nodig is om deze visie in de Nederlandse politiek uit te dragen". En volgens dezelfde verklaring betekent die visie dat "het Platform voor Socialisme en Antimilitarisme staat voor de actualiteit van het radicaal pacifisme en revolutionair socialisme."

Mede door de bemoedigende reacties op deze verklaring besluit de voorbereidingsgroep over te gaan tot de oprichting van de VTOPSP. Momenteel wordt gewerkt aan een uitgebreidere versie van de beginselverklaring van het opgeheven Platform, zodat er uiteindelijk een politiek partijprogram tot stand komt. Het streven van de VTOPSP is erop gericht om over uiterlijk twee jaar een politieke partij op pacifistisch-socialistische grondslag op te richten. Of dat allemaal zal lukken hangt van een aantal factoren af. Zullen er voldoende mensen aangesproken kunnen worden op de politieke uitgangspunten? Hoe ontwikkelt Groen Links zich en welke consequenties heeft dat voor de opstelling van Links Forum? Hebben leden van de VTOPSP voldoende lessen uit het verleden getrokken en kunnen op basis van die ervaringen "Hoekse en Kabeljauwse twisten" vermeden worden?

Bas van der Plas

Noten:

1. De noodzaak voor de oprichting van een partij op pacifistisch socialistische grondslag, door Fred van der Spek. In: ledenbulletin nummer 2, mei 1991 van de Vereniging tot Oprichting van een Partij op pacifistisch-socialistische grondslag.

2. Zie hierover: "Ontwapenend, geschiedenis van 25 jaar PSP", hoofdstuk VIII: Richtingenstrijd. A'dam, 1987.

3. als noot 1.

4. idem.

5. Henk Gortzak: Hoop zonder illussies. Memoires van een communist. A'dam 1985.

6. De Volkskrant, 14 november 1985.

7. Manifest, extra editie, 7 maart 1987.

8. Ten geleide bij nulnummer "Achter de Zeewering", september 1989.

9. Achter de Zeewering, jaargang 2 nummer 1, april 1991.

10. Achter de Zeewering nr. 1, mei 1990.