Schaken met je leven

Voor de grap had ik me voorgesteld dat die doorgedraaide menigte die afgelopen zomer in Zandvoort uit hun plaat ging omdat wat miljonairs daar rondjes reden in hele coole bolides, en hen wijsgemaakt was dat de voorste een neeederlander was, allemaal ademloos de eindfase van het 85^e schaaktoernooi in Wijk aan Zee zaten te volgen. Dat die 200.000 mensen niet ladderzat vrouwen liepen te bedreigen, maar in vervoering raakten van de gewaagde dameruil in de wedstrijd tussen Anish Giri en Magnus Carlsen.

Hemelsbreed zit er misschien vijf kilometer tussen dat circuit in Zandvoort en het dorpshuis De Moriaan in Wijk aan Zee waar elk jaar dat aandoenlijke geschaak plaatsvindt. Maar in werkelijkheid is het een soort andere planeet, vergeleken met dat gebrul tussen de duinen. Dat er in tijden van klimaatverandering besloten wordt om zo’n volledig over de top autocircus te organiseren, en dat daar dan honderdduizenden mensen heen gaan om hun longen uit hun lijf te gaan schreeuwen zonder dat er een haan naar kraait, is eigenlijk genoeg om je voorgoed het vertrouwen in de toekomst te doen verliezen. Maar als je dan in De Moriaan komt, waar je gratis en voor niets al die schakers kunt zien peinzen, dan zou je weer, om mijn vader te parafraseren, je hemd kunnen uittrekken om er bovenop te gaan zitten zingen. Behalve dat je natuurlijk niet mag zingen in de Moriaan, want het hoort er muisstil te zijn anders worden de schakers gestoord. Achterin een beetje fluisteren met je buurman over een zet die je niet snapt, mag nog net. Toch merk je soms een soort collectieve golf van bewondering door de zaal gaan, bij bepaalde zetten. Of ontzetting bij een blunder. Ook online/live was het weer een festijn als je de twee commentatoren via de officiële website hoorde, die zeven borden tegelijk probeerden te volgen en geheel uit de bol gingen toen Van Foreest op de laatste dag de zet pleegde waardoor Nodirbek Abdusattorov de wedstrijd verloor en Giri, die wel won, het toernooi won.

Wat zo geweldig is aan Wijk Aan Zee (of Hoogovens, zoals ouderwetse schaakliefhebbers het nog steeds noemen) is dat terwijl op het podium de beste schakers van de wereld het tegen elkaar opnemen, de zaal eromheen gevuld is met schakend plebs. Huisvrouwen, kinderen, iedereen zit daar aan het bord. Het hele dorp is eigenlijk aan het schaken, want ook in de omringende kroegen wordt gespeeld of live commentaar gegeven op de potjes in het naburige buurthuis. Noem me voor mijn part een slappe washand, maar van dit soort taferelen loop ik regelmatig vol.

Ik had mijn column dan willen eindigen in een aankondiging naar het volgende 2.Dh5-festival in Amsterdam, dat immers naar een wat minder briljante schaakzet is genoemd (2^e zet: Dame naar h5).

Maar ja, toen ging ik op konfrontatie kijken wat er de laatste tijden geschreven is en struikelde daar over een tirade van Willem Bos tegen mensen die hadden opgeroepen om eens te kijken of de oorlog (in Oekraïne ja, er lopen er nog een stuk of wat maar daar hebben we het nooit over, en zeker Willem Bos niet) niet kan worden beëindigd in plaats van eindeloos op te schroeven met meer wapens. Dat was kennelijk geheel in het verkeerde keelgat van Bos en zijn kompanen, en hij schreef daar een arrogante repliek over, dat eindigde in een lijstje zaken die wel zouden moeten of kunnen gebeuren, waarvan het merendeel ook gewoon door de vredesonderhandelingenpleiters gedeeld en gepraktiseerd wordt. Je zou daar dan weer op kunnen reageren, dacht ik, maar eigenlijk is het een soort Trump-tactiek en moet je het hebben over de opstelling van de pro-oorlogspartij als Bos en zijn Trotskisten. Zij zijn het die geen antwoord hebben op deze crisis, behalve voorstellen om er maar zoveel mogelijk wapens in te pompen. De bewijslast voor wat er vervolgens gebeurt, met de wereld en de lokale situatie (in zowel Nederland als Oekraïne en Rusland) ligt volledig bij hen. Jullie stellen voor om oorlog te blijven voeren, om de NAVO rücksichtslos te steunen, en vierkant achter Rutte en de bewapeningsindustrie te gaan staan. Wat is dat voor achterlijk standpunt voor ‘links’? Hebben jullie daar niet op zijn minst een discussie over, die je met ons zou willen delen? Of volsta je met trappen naar mensen die voorstellen om dat niet te doen, en negeer je verder de gevolgen van je steun aan Kerk, Kroeg en Kapitaal? En ga je straks verantwoording afleggen als de boel verder is geëscaleerd tot een nucleaire confrontatie tussen grootmachten? (O wacht, dan is er niemand meer om dat te schrijven, of te lezen).

Kwalijk van het stuk is ook dat, net als in een zo mogelijk nog triester stukje van de kameraden van de Internationale Sosjalisten, gesteld wordt dat er een complot achter de oproep tot onderhandelen zit. Eerst stelt Bos, met een kleinerende sneer over ‘de echte wereld’ die hij natuurlijk in pacht heeft, dat onderhandelingen nooit iets hebben opgelost. Deze zinnen staan er werkelijk: “En het zou prachtig zijn als al die ‘problemen’ op vreedzame wijze door onderhandelingen zouden kunnen worden opgelost. Maar helaas is dat in de echte wereld niet het geval, en er is helaas geen enkele reden om aan te nemen dat een dergelijke oproep daar ook maar op enige manier aan zou kunnen bijdragen.” Dat is natuurlijk al genoeg om de schrijver een zware onvoldoende voor geschiedenis te geven en voor eeuwig te ontheffen van elke accreditatie om de partijlijn te mogen vertegenwoordigen in publieke discussies. Maar de zin was kennelijk nodig voor de volgende zet in dit erbarmelijke schaakspel: “De werkelijke bedoeling van de oproep is dan ook een andere. ‘Stop Wapenhandel’ is tegen de levering van wapens aan Oekraïne en schuift nu ‘onderhandelingen’ naar voren als alternatief daarvoor.” Wat is dat voor geraaskal? Hebben we nu ook al wappies bij Grenzeloos zitten? Waarom grijpt niemand daar in als er zo ingehakt wordt op mensen die – anders dan die Trotskisten – elke maandagavond een protestbijeenkomst organiseren voor het Russische consulaat in Amsterdam?

Ik ga geen lijstjes maken van onderhandelingen in de recente geschiedenis die een einde hebben gemaakt aan verder bloedvergieten, want dat kan Willem Bos ook zelf wel. Hij schreef zijn stukje ook op de 50^e verjaardag van het verdrag dat een einde maakte aan de Amerikaanse betrokkenheid bij de oorlog in Vietnam

Dergelijke oorlogstaal, en de oorlog zelf, is ook alleen maar mogelijk als je de tegenstander ontmenselijkt of ons voorspiegelt dat ze niet bestaan. Een deel van de bevolking, zeker in die gebieden die Rusland claimt en bezet, staat gewoon aan de kant van Rusland. Maar je hoort ze er nooit over. Voordat de oorlog losbarstte werden die, onder andere door regelrechte fascisten, met zware wapens bestookt. Er vielen dagelijks doden. Dat geeft Poetin niet het recht om de boel maar plat te bombarderen, maar ze bestaan wel, en er moet een oplossing voor komen.

Ik ben nooit zo van de geopolitieke adviezen, maar ik denk dat het klopt dat ‘Europa’ juist niet klakkeloos achter de VS en de NAVO aan zou moeten lopen, maar een onafhankelijke koers zou moeten varen met een perspectiefvoller buitenlands beleid dan die van het beschermen van de eigen markt. Daarom zouden ze toenadering moeten zoeken tot India en China en samen met hen druk op Poetin moeten uitoefenen om te stoppen met oorlogvoeren.

De lust tot het schrijven van grappig bedoelde schaakstukjes vergaat dus als je je kop weer even steekt in wat Bos ‘de echte wereld’ noemt. Back to reality is er alleen nog maar Het Doel dat door alle middelen wordt gerechtvaardigd. Om daar te komen is de ideologie natuurlijk zo buigzaam als het citatenboek van Lenin en de zijnen. Maar wat is tegenwoordig nog het Doel, van de nazaten van Lenin? We hebben geen flauw idee en zij waarschijnlijk ook niet, anders zouden we dat wel horen. Ik stel voor dat ze eens niet alleen Lenin er bij pakken, maar ook af en toe iemand als Ursula Le Guin: “The end justifies the means. But what if there never is an end? All we have is means.” ("Het einddoel heiligt de middelen. Maar wat als er nooit een einddoel is? Alles wat we hebben zijn middelen." Uit The Lathe of Heaven).