Skip to main content
  • 19 februari 2023

Geen democraat

Peter Storm

De Socialistische Partij (SP) leurt weer met een oud en fout idee: het referendum. Om het Volk een Stem te geven, zodat ‘Onze Democratie’ meer voorstelt dan ze al doet. De SP is dan ook reuze blij dat er weer een wetsvoorstel is aangenomen om een correctief referendum op de rails te krijgen. ‘Referendum’: de kiezers mogen zich uitspreken. ‘Correctief’: die kiezers kunnen via zo’n referendum een al door het parlement aanvaarde wet of een beleidsmaatregel van de overheid alsnog tegenhouden, bij meerderheid van stemmen. Democratisch, toch?

Over meerderheid en vrijheidsstrijd

Maar iets is niet beter omdat het democratischer is in de zin van meeste-stemmen-gelden. Ik wil geen maatschappij waarin de meeste stemmen per definitie gelden. De meeste stemmen samen kunnen enorme schade aanrichten, en ik wil dat minderheden zich daar tegen kunnen verweren, zelfs als het minderheden van maar een enkele persoon zijn. Ik wil een maatschappij waarin mensen in vrijheid en gelijkwaardigheid samenleven, waarin ze vrijwillige verbanden aangaan en waar ze dat willen ook weer ontbinden, en waarin niemand eenzijdig zij/hun/haar – maar meestal zijn… – wil op kan leggen aan een ander. Libertair, egalitair, solidair. Daarin legt geen minderheid haar wil op aan de meerderheid. Maar daarin legt ook geen meerderheid haar wil op aan de minderheid. Ook niet als daar ‘respect voor de minderheid’ als aanhangsel aan wordt vastgeplakt.

Ik geloof niet in de legitimiteit van welke autoriteit dan ook, dus ook niet in de autoriteit van ‘het volk’. Ik zeg het gewoon maar eens hardop. Ik ben geen democraat. Ik ben anarchist. Ik geloof niet in volksregering, niet in meerderheidsregering, niet in welk soort regering dan ook behalve zelfregering. Maar dat noem ik dan liever zelfbestuur, want met regeren – wetten uitvaardigen en afdwingen, een maatschappij vanuit een centrum en van hogerhand besturen – heeft het niets te maken. In een vrije samenleving besturen mensen hun samenleving zelf. Ik geloof niet in democratie. En waar sommige anarchisten het type niet-hiërarchisch zelfbestuur waar ik naar streef ‘directe democratie’ noemen, zie ik ook daar liever van het gebruik van dat woordje ‘democratie’ af. Democratie is een heerschappijvorm, met het volk als heerser. Ik wil geen heerschappij en geen heerser. Ik wil geen democratie.

Daarmee is het sterkste punt van referendum-aanhangers al meteen weggeslagen: referenda geven meerderheid een rechtstreekse stem, ook als regeringen geneigd zijn die meerderheid te negeren of opzij te schuiven. Ik wil helemaal die meerderheid geen beslissende stem geven over de hele maatschappij. Ook niet als die meerderheid hetzelfde standpunt inneemt als ik.

Nu kun je zeggen: en hoe gaat het dan in sociale strijd? Hoe gaat het in stakingen? In opstanden? In revoluties? Legt daar de meerderheid haar wil niet op aan de minderheid? Ja, en nee. Ja, in de zin dat bij een staking het aantal arbeiders het aantal directieleden en managers veelal verre zal overtreffen. Maar nadrukkelijk nee waar het de inhoud en rechtmatigheid van een staking betreft. Die inhoud betreft niet meerderheid versus minderheid, maar uitgebuite versus uitbuitende mensen, arbeiders versus kapitalisten. Als er slechts een enkele laagbetaalde arbeider zou werken in een fabriek met vijf directieleden met vet salaris die de winst incasseerden, en die enkele arbeider ging in staking voor hoger loon, of zelfs om de zeggenschap in de hele fabriek op te eisen dan zou ik nog steeds aan de kant van die ene arbeider staan.

Zo is het met opstanden en revoluties ook. Opstandige mensen in Iran staan in hun recht, waar ze als onderdrukten het juk van zich af willen werpen, de hoofddoek weigeren, de repressie door het regime zat zijn, de armoede aanklagen, roepen om het einde van het regime. De rechtmatigheid van hun opstandigheid wortelt niet in het feit dat ze een meerderheid vormen, of vertegenwoordigen. Dat doen ze misschien nog niet eens. Maar meerderheid of minderheid, niemand heeft het recht ze neer te houden, te onderwerpen, te onderdrukken, uit te buiten. Natuurlijk: zo’n opstand maakt pas kans om te winnen als een overgrote meerderheid mee gaat doen of minstens haar steun aan het bewind ontzegt. En zolang een meerderheid onderworpenheid aanvaardt, is ook de minderheid die de onderworpenheid afschudt niet veilig voor de onderdrukkers.. Maar de legitimiteit van verzet wortelt niet in de status van meerderheid. Opstand begint niet met ‘een meerderheid wil X niet meer!’ Opstand begint met ‘WIJ pikken X niet meer’ – hoe weinig die ‘we’ aanvankelijk misschien ook zijn. Meerderheidssteun is soms een wapen, maar geen argument voor wiens gelijk dan ook.

Het argument geldt ook voor kleine acties. Active for Justice protesteert herhaaldelijk bij restaurants tegen foie gras op het menu, ofwel tegen ganzenlever die door dwangvoeding supergroot en supervet is geworden. Die foie gras betekent dierenmishandeling, en het feit dat een meerderheid daar nog helemaal geen probleem in ziet, verandert aan dat feit helemaal niets. Het is verkeerd om dieren als dingen te behandelen en moedwillig zonder noodzaak te laten lijden. Meerderheidssteun voor dat standpunt zou helpen. Maar het standpunt ontleent haar geldigheid niet aan die meerderheidssteun, en is ook zonder die steun geldig.

Klimaatacties: zelfde soort verhaal. De klimaatblokkades – kleintjes zoals met Kappen met Kolen, grote zoals die van de A12 – vinden hun legitimiteit in de urgentie van de klimaatcrisis, de noodzaak om te stoppen met fossiele grond- en brandstoffen. Het is fijn dat steeds meer mensen die urgentie en noodzaak zien. Draagvlak voor klimaatactie helpt, het maakt het moeilijker om klimaatactivisten als marginaal en irrelevant weg te zetten. Maar de blokkades zijn niet pas geldig als een meerderheid er achter staat. Draagvlak is een instrument. Draagvlak is niet het argument. Democratie is niet de kwestie. Klimaat is de kwestie. Leven is de kwestie. En in de verdediging van het leven – concreet ook: van mijn eigen leven – is support weliswaar onmisbaar. Maar de vraag of ik het – of mijn eigen – leven mag verdedigen met alle noodzakelijke middelen, hangt niet af van of een meerderheid mij in dat verlangen steunt of mijn middelen erkent als juist. Greta Thunberg begon haar klimaatstaking in haar dooie eentje.

Democratie en vrijheid

Is daarmee de democratische staatsvorm en de dictatoriale staatsvorm even slecht en daarmee inwisselbaar? Ergens wel, ergens ook niet. Principieel maakt het weinig uit of 51 mensen 49 mensen onderdrukken, of dat 49 mensen 51 mensen er onder houden. Het verschil is: twee onderdrukten meer, twee onderdrukkers minder, of andersom. Onrecht is het allebei. Maar er is wel een ander soort verschil, dat voor de kansen op vrijheid in gelijkwaardigheid niet irrelevant is.

Een democratie – een staatsbestel waar regeringen gevormd worden via meerderheidsstemming, hetzij door rechtstreekse verkiezing, hetzij doordat ze samengesteld wordt via bijvoorbeeld een parlement dat zelf ook weer gekozen is – heeft bepaalde verhoudingen nodig om te kunnen werken. Een meerderheid moet vast te stellen zijn als zodanig. Minderheden van nu horen een eerlijke kans te krijgen aanhang te winnen en meerderheden te worden. Een meerderheidsgroep moet die status kunnen verliezen als de aanhang ervan afneemt. Als een meerderheidsgroep geen enkele druk voelt om haar meerderheid te behouden, dan weet je op den duur niet meer zeker of ze nog wel een meerderheid heeft. Om daar achter te komen is vrije keus nodig, en om vrij te kiezen tussen kandidaten en hun opvattingen, is vrije meningsvorming, en daarmee een bredere politieke en maatschappelijke vrijheid, onmisbaar. Democratie vergt vrijheid, en ook als de democratie als bestuursvorm me niet aanspreekt, die vrijheid doet dat dus wel.

Meerderheidsdictatuur zonder die vrijheid wordt binnen de kortste keren minderheidsdictatuur die zich als democratie vermomt. Democratie kan alleen werken in een context van ruime politieke vrijheid. Dat maakt het interessant, ook voor anarchisten als ik. De meerderheidsmacht wijs ik af, net als de minderheidsmacht natuurlijk. De politieke vrijheid die een democratie nodig heeft om te blijven leven, kan ik zelf echter ook prima gebruiken in de strijd tegen alle autoriteit, die van de meerderheid zowel als die van de minderheid. Die vrijheid is zelf iets goeds sowieso, en veelal via strijd tot stand gekomen en verruimd. Daarom is de vervanging van een democratie door een dictatuur voor anarchisten ook een stap achteruit. Het is bijvoorbeeld logisch dat anarchisten in Myanmar de straat op gingen en actief deelnamen aan de opstand tegen de militaire machthebbers die op februari 2021 via een staatsgreep de gekozen regering van Aung San Suu Si omver hadden geworpen. Ook als de val van de militairen niet meer zou brengen dan een terugkeer van een democratisch bestuur, dan nog is het onder zo’n bestuur een stuk makkelijker om te strijden voor verdergaande bevrijding dan onder een militair schrikbewind. Het gaat dan echter niet om dat democratische bestuur, maar om die verdergaande bevrijding, onderweg naar de anarchie. Ik ben anarchist, geen democraat. Maar ik sta vaak wel zij aan zij met democraten, in de strijd om iets vrijere en eerlijker maatschappelijke verhoudingen. Ik doe dat dan echter met mijn eigen, anarchistische insteek en bijdrage.

Referendum: zweep in de hand van foute politici

Referenda zijn democratische wapens bij uitstek. Alles wordt er in versmald tot meerderheidsstandpunt versus minderheidsstandpunt, en de minderheid moet zich vervolgens voegen naar de uitslag. Dat is principieel al onaanvaardbaar: het idee dat bijvoorbeeld het recht op abortus bij meerderheid van stemmen zou kunnen worden ingeperkt, is weerzinwekkend. Niemand, geen Hooggerechtshof, geen minister of kabinet, en ook geen meerderheid van stemmen, kan de beschikking over de baarmoeder en vruchtbaarheid van iemand, afpakken. Het recht op abortus wortelt in de menselijke autonomie, in dit geval in de autonomie van mensen met een baarmoeder. Niet in een meerderheid van stemmen, niet in welke opgelegde autoriteit dan ook. Natuurlijk kunnen mensen het als noodzaak ervaren om, als er nu eenmaal een abortus-referendum plaatsvindt, om dan je stem uit te brengen voor dat onverkorte recht. Maar de vrijheid om abortus te plegen hoort om te beginnen helemaal niet aan zoiets als een referendum onderworpen te zijn.

Bij dit principiële probleem komt nog een zeer zwaarwegend praktisch probleem. Referenda stellen meerderheid tegenover minderheid – en dat zijn vaak bestaande meerderheden en minderheden. In deze maatschappij, bestuurd door en namens ondernemers, bureaucraten, generaals en andere supermachtige en superrijke lieden – domineren vaak opvattingen die deze heersers goed uit komen. Er zijn grote bedrijven die dag in dag in bezig zijn om precies dit soort opvattingen te propageren. Er zijn binnen die gangbare en gepushte meningen wel verschillen, maar het spectrum is beperkt. Vaak is er vooral druk om de gangbare opvattingen nog wat verder naar rechts te duwen, want een flink deel van de ondernemersklasse ziet in verrechtsing brood (en spelen). Daar zien ze een gat in de markt. ‘Als wij niet zeggen wat de bezorgde burger wil horen, gaat de bezorgde burger naar de populisten’, heet het dan. Vertaald: als wij de fascistische praat van Baudet niet min of meer overnemen, gaat iedereen achter Baudet aan.

Wie in deze context referenda loopt te pushen, speelt daarom met extreem-rechts vuur. Het is op veel punten helaas aannemelijk dat er meerderheden te vinden zijn achter de ene na de andere fascistische of anderszins rechts-autoritaire opvatting. Willen we echt een referendum over de doodstraf? Over het asielrecht? Herinneren we ons trouwens het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne? Ik herinner me een paar linkse voorstanders daarvan. Maar ik herinner me vooral dat in de campagne daarvoor een denktank prominentie verwierf. Die denktank heette Forum voor Democratie, de voorloper van de huidige gelijknamige fascistenbrigade, met dezelfde leider Baudet.

En herinneren we ons 2005, het referendum over de EU-grondwet? Zelfs ik was enthousiast deelnemer, ik stemde tegen omdat die grondwet het neoliberalisme in het EU-staatsbestel verankerde. De tegenstemmers waren in een grote meerderheid, de afgang van de gevestigde politiek – die een ja-stem aanraadde - was totaal, en dat was eigenlijk het enige leuke eraan. Maar voor de mees5te mensen speelde veeleer het ‘verlies van soevereiniteit’ aan ‘Brussel’. De SP speelde die nationalistische kaart, en combineerde dat met anti-neoliberalisme, in een politieke warboel. Wilders speelde vooral die nationalistische kaart en speelde zich effectief in de picture. Bij parlementsverkiezingen won de SP – om vervolgens aan een neergang te beginnen die nog steeds door gaat. De andere winnaar was Wilders, die van 1 naar 9 zetels sprong. Of zijn hoogtepunt helemaal achter ons ligt is maar zeer de vraag. Het referendum was zijn springplank. Ik zag het destijds niet zo, maar ik zie ook dat referendum inmiddels vooral als gevaarlijke move, als verkeerd middel dat vooral foute politiek faciliteerde.

Referenda, zo wil ik met dit alles laten zien, zijn koren op de molen van extreem-rechts. Het zijn zwepen in de hand van foute politici, democraten in hart en nieren. Zoals fascisten op hun manier wel vaker democraten in hart en nieren zijn als ze daarmee hun wereld kunnen helpen vestigen. Maar ik ben geen democraat. Waarvan bij deze acte.