Vogeltje Velleman-Kat. En al die andere vrouwen.

Wie was Vogeltje Velleman-Kat? De bijzondere naam roept al gauw een zekere vertedering op... Zij was een vrouw van in de veertig die tijdens de oorlog verzet pleegde.  Haar naam staat op de lijst van bijna 1.200 verzetsvrouwen, voornamelijk uit Noord-Holland, aan wie het provinciaal archief Noord-Holland in Haarlem nu een tentoonstelling en een webpublicatie wijdt.

https://noord-hollandsarchief.nl/ontdekken/tentoonstellingen/vrouweninverzet

Omdat Vogeltje echter 'Joods' was werd ze in Auschwitz vermoord. Ik had nog nooit van haar gehoord hoewel ik al ruim tien jaar over de oorlog schrijf. Het is mooi dat zij nu nog deze erkenning krijgt. Curieus is wel dat Annemarie Frank, haar zus Margot en hun moeder en mevrouw Pels die hun onderduik deelde niet op de lijst staan... Was onderduiken geen verzet tegen de nazi's, en dan ook nog op de meest vreedzame manier? Dr Lou de Jong vond van niet, en van Anne is bekend dat ze in ieder geval geen 'echte' verzetsdaden heeft gepleegd. En met 1200 namen - and counting - is de lijst al aardig op weg...

'De' vrouwen pleegden in Nederland veel meer verzet dan 'de' mannen - dat is een conclusie die na wat studie al gauw opkomt. Maar de mannen deden de 'spannende' dingen, zoals gevangenissen overvallen of bevolkingsadministraties opblazen. De vrouwen deden vaak het zorg-, loop- en fietswerk. De nieuwe expositie onderstreept dat nog maar eens.

Dat werd in 1944 zelfs zo, dat de vrouwen in feite het meeste verzet op zich namen, namelijk de enorme aantallen onderduikers helpen en verzorgen en het al even enorme aantal illegale bladen rondbrengen. Alleen aan de continue overvallen op kantoren voor rantsoenkaarten en politiebureaus deden ze niet mee, als er wapens bij nodig waren. Wel waren de koeriersters ook voor die gewapende knokploegen vaak onmisbaar, omdat zij als enigen vaak de wapens over straat konden rondbrengen.

De grootste Jodenredster van Europa was 'tante Truus' Wijsmuller-Meijer uit Alkmaar/Amsterdam. Zij staat op de Noordhollandse lijst, maar zonder toelichting. Zij redde samen met haar comité van december 1938 tot 1 september 1939 letterlijk 10.000 Joodse kinderen uit Nazi-Oostenrijk en Nazi-Duitsland. Vrijwel al die kinderen hebben dat in Engeland en de VS overleefd. Overigens begon tante Truus daar na de oorlog zelf nooit over - hoewel ze de meest bizarre avonturen had beleefd.

Zo had ze een ontmoeting met de assistent-aartsduivel, latere organisator van de holocaust, Adolf Eichmann, toen in Wenen. Hij stond haar toe 600 Weense kinderen mee te nemen - maar hun ouders mochten geen afscheid nemen op het station... Uiteindelijk stemde ze vijftien jaar na de oorlog in met een biografie, maar bleef benadrukken dat ze vond dat ze te veel te weinig had gedaan, en zweeg er verder over. Ze werd mede-oprichter van het Anne Frankhuis, samen met Otto Frank, en werd weliswaar voor de VVD gemeenteraadslid maar bleef desalniettemin goed doen.

Dan Yad Vashem - de holocaust-instelling van de Israëlische staat die onderscheidingen uitreikt aan mensen die Joden gered of geholpen hebben. Van de ruim 26.000 onderscheidingen wereldwijd kregen bijna 6.000 Nederlanders die, dus bijna een kwart. Dat is al het hoogste relatieve quotum ter wereld, ook voor vrouwen. Drie verre ooms van me - en hun vrouwen - ontvingen deze onderscheiding. Yad Vashem had altijd wat meer oog voor de vrouwen, en zeker voor de domineesvrouwen, zoals één van mijn tantes was. Maar in de patriarchale maatschappij van toen en van de eerste decennia na de oorlog, hadden vrouwen nog iets terughoudends: hun man stond voorop, dat was de norm.

Twee maanden terug kreeg de grote verzetsvrouw Jacoba van Tongeren een standbeeld in Amsterdam-West. Haar 'Groep 2000' was tot ongeveer het jaar 2015 vrijwel onbekend, omdat Jacoba ook die typisch vrouwelijke bescheidenheid aanhing. Maar ze redde met haar groep wel honderden Joden. Zij staat ook op de lijst.

Helena ('Tante Riek') Kuipers-Rietberg was de initiatiefneemster van de unieke Landelijke Onderduikcentrale, LO. Uniek in bezet Europa, en die had uiteindelijk in najaar 1944 350.000 onderduikers, wat geen enkel ander land ooit had. Als je die drie grote vrouwen - Wijsmuller-Meijer, Kuipers-Rietberg en Van Tongeren zo bij elkaar zet, wordt het duidelijk dat de grootste verzetsorganisaties in Nederland door vrouwen waren geïnitieerd en vaak geleid. Maar vlak ook de inzet van de communistenvrouwen niet uit. Na alle executies waren zij  ongeveer de enigen die dat verzet nog overeind hielden. Hannie Schaft dan natuurlijk, en de zusjes Oversteegen.

Arthur Graaff