Geen overwinning in Libanon

In deel 1 van dit artikel proberen we aan de hand van alle gesprekken die we gehad hebben en op basis van onze eigen indrukken een beeld te geven van de huidige situatie in Libanon. In deel 2 willen we de voorwaarden schetsen die een meer positieve ontwikkeling in gang kunnen zetten.
Nadrukkelijk willen we stellen dat we niet het idee hebben dat we het beter zouden weten dan de Libanezen zelf. Het is meer het idee dat het behulpzaam kan zijn om te lezen hoe een relatieve buitenstaander, die geen deel uitmaakt van de Libanese samenleving met zijn conflicten, er tegen aan kijkt.

Deel 1:
de huidige situatie
Allereerst valt op dat de samenleving in Libanon op dit moment sterk is gepolariseerd, langs de lijn regeringskamp – oppositiekamp. Als gevolg van de acties van de oppositie om meer invloed te krijgen binnen de huidige politieke machtsverhouding en de onbuigzame reactie van de regering hierop is er nu een patstelling ontstaan die het land deels verlamt. Op zich is het terecht dat de oppositie stelt dat de machtsverdeling in Libanon onevenredig verdeeld is waardoor vooral de soennieten en druzen bevoordeeld worden, terwijl numeriek gezien de sji’ieten een veel groter deel van de bevolking uitmaken. Echter, wat het probleem onoplosbaar maakt is vooral de inmenging van buitenaf. De oppositie en dan vooral Hezbollah wordt waarschijnlijk sterk door Syrië en Iran beïnvloed om de politieke macht uit te breiden en om het onderzoek naar de moord op Hariri te frustreren. Aan de andere kant zal er zeker flinke druk vanuit de VS uitgeoefend worden op de regering om de poot stijf te houden. Hezbollah wordt door de VS na Al Qaida als de grootste bedreiging genoemd, ofschoon deze bewegingen niets met elkaar van doen hebben en ook totaal anders van opzet zijn.
De oplopende spanningen worden nog vergroot door mysterieuze aanslagen en vondsten van explosieven. In wezen verschilt de situatie weinig van het beleid van de regering Bush en haar slogan “you are against us or with us”. Het laat geen enkele ruimte om een ander geluid te laten horen. Je bent voor de regering of voor de oppositie.

De verdeling van de macht
Bovendien zorgt het sektarisme voor extra problemen doordat de economische, de bestuurlijke en de militaire macht niet redelijk verdeeld zijn over de sekten. De machtsposities zijn vooral bij bepaalde sekten geconcentreerd. Zo hebben de soennieten het grootste deel van de economische macht en bezit Hezbollah vooral militaire macht. Beschadiging van het economisch leven in Beiroet is dus vooral een aantasting van de macht van de Soennieten en de druk op Hezbollah om te ontwapenen betekent een directe uitholling van hun macht.
Met het zo goed als ontbreken van een democratische staat kun je stellen dat de economische macht door niets wordt begrensd en ook geen enkele behoefte heeft aan meer controle. Het is de vrije markt en globalisering in zijn uiterste vorm.

Hezbollah heeft doordat zij alleen militaire macht heeft en ook geen duidelijk sociaal economisch plan voor Libanon het probleem dat het de dreiging van Israël nodig heeft. Zou Israël aan de eisen van Hezbollah voldoen en zou er een definitieve vrede komen dan is het voor een belangrijk deel gedaan met de macht van Hezbollah.
Het sektarisme is een veelkoppig monster. Het wordt niet alleen religieus, maar ook cultureel, sociaal, economisch, politiek en militair bepaald. Alleen een politieke hervorming zal het niet doen verdwijnen. De vraag rijst of dit allemaal zo’n groot probleem is. Het belangrijkste probleem is de economische en politieke machtsverdeling. Voor een vreedzaam Libanon is het noodzakelijk deze twee zaken weg te halen bij de sekten en voortaan te benaderen vanuit een nationale visie op basis van gelijkheid.
Geen van de sekten en aan hen verwante politieke partijen hebben een duidelijke politiek-economische en sociale visie voor het land. De enige die dat wel heeft is de communistische partij van Libanon die vrijwel geen macht heeft. Verder heeft de partij van Aoun, de FPM, enige stappen gezet op weg naar een plan. De sektarische partijen worden ook nog vaak bestuurd door familieclans. De leidende functie gaat over van vader op zoon.
Het meest noodzakelijk lijkt een verandering van het kiesstelsel. Een omvorming van de politieke macht op basis van stemmen los van sektarische machtsdeling. Er moet vooral ruimte komen om onafhankelijke kandidaten kansen te bieden. Ook moeten er mechanismen komen die partijen dwingen een algemeen politiek en economisch programma te hebben. Er moet controle komen op de economische macht, waardoor er inkomsten kunnen worden gegenereerd voor de ontwikkeling van de arme gebieden. De opbouw van een aantal basisvoorzieningen en een daadwerkelijke bestrijding van corruptie is nodig. Al deze zaken zullen veel tijd vergen. Er is een mentaliteitsverandering voor nodig. De Libanezen moeten daarvoor de tijd krijgen. Gemakshalve wordt vaak vergeten dat Libanon sinds de verdeling van het Midden-Oosten door de westerse koloniale mogendheden slechts korte tijd onafhankelijk is geweest en een langdurige burgeroorlog kende.

Verdeeldheid alom
In Libanon is geen civiele structuur aanwezig van bijvoorbeeld burgergroepen en NGO’s die een duidelijk plan hebben of een duidelijke politiek voorstaan gericht op verandering van de maatschappij. Er is ook nauwelijks sprake van publieke ruimten.Veel NGO’s zijn afhankelijk van buitenlandse donoren die voorwaarden stellen aan subsidie, zoals een verbod zich politiek te profileren. Er zijn nieuwe groepen in opkomst maar die dragen vooral een morele boodschap uit, bijvoorbeeld: geen geweld, geen burgeroorlog.
Verder is er vooral verdeeldheid die een derde weg op dit moment onmogelijk maakt. Er is geen organisatorisch kader of denkraam die de civiele groepen kan bundelen. De verdeeldheid bestaat onder meer tussen fel anti Hezbollah en zeer sympathiek en/of begripvol over Hezbollah; tussen groepen die een socialistische samenleving nastreven en vooral burgers die verontrust zijn over de dreiging van een nieuwe burgeroorlog.
Er zijn meer negatieve ontwikkelingen gaande. De migratie is toegenomen. Enerzijds stellen mensen die van plan waren naar Libanon terug te keren dit nu uit en anderzijds verlaten vooral hoger opgeleide jongeren het land. Verschillende Golfstaten hebben hun quota voor Libanese werknemers verhoogd waardoor er een extra aantrekkingskracht is het land te verlaten.
De werkloosheid neemt toe en de prijzen stijgen. Iedereen is in de eerste plaats bezig met overleven waardoor andere activiteiten ondergeschikt zijn of afnemen zoals vrijwilligerwerk voor NGO’s of burgerorganisaties. De klappen vallen uiteraard het hardst in de armere delen van Libanon. Het totaal vernielde Zuiden speelt geen rol meer in landelijke discussies, laat staan dat er beleid voor gemaakt wordt. De mensen in dit soort streken van Libanon zijn geheel aan hun lot overgelaten.

Geen inmenging
Een belangrijke voorwaarde voor een oplossing van de problemen is dat er geen inmenging meer plaatsvindt van buitenaf, maar die neemt nu juist toe. Het lijkt wel of er na de Gazastrook en Irak een derde chaosstaat of –gebied wordt voorbereid.
Buiten de interne situatie zijn internationaal de spanningen sterk toegenomen. Dit heeft direct effect op Libanon. Het bestaan van de diverse sekten wordt misbruikt door buitenlandse krachten om hun belangen in de regio te behartigen. Iedereen weet van de invloed van Syrië en Iran op Hezbollah maar op dezelfde manier worden de Soennieten door de VS en de Golfstaten gebruikt. Christelijke groepen worden op hun beurt door de VS en Europese landen gebruikt.
De sji’ietische bewegingen zijn vaak bewegingen van de armste delen van de landen in de regio. Hezollah is de beweging in Libanon die de achtergestelde sji’ietische bevolking geëmancipeerd heeft, georganiseerd en daarmee politiek macht heeft gegeven. De opkomst van bewegingen als Hezbollah wordt gezien als bedreiging. Vooral nu deze ook nog een ideologische verwantschap hebben met Iran. Libanon wordt zo een afspiegeling van het gehele grote spel in het strijdperk van het Midden-Oosten tussen een grootmacht, de VS, en een regionale grootmacht, Iran, in wording.
Israël wil niets liever dan Hezbollah de volgende klap uitdelen en zal zo gauw een aanleiding dat toelaat dat ook zeker doen. Israël is door haar karakter als zionistische staat voor haar bestaan afhankelijk van de hegemonie positie die zij heeft in het Midden-Oosten. Elke kracht die dat aantast moet worden bestreden om te overleven. Bovendien is Israël altijd de belangrijkste bondgenoot geweest van de VS in het Midden-Oosten.
Het ziet er dus somber uit voor Libanon. Toch zijn er lichtpuntjes. Het is nog altijd mogelijk dat de VS onder interne en externe druk afziet van een aanval op Iran en gedwongen wordt een minder militaire en confronterende koers te gaan varen. Rusland is bezig haar invloed te vergroten in het Midden-Oosten en ook verschillende Europese landen wachten op meer ruimte. Dit kan ook zorgen voor meer ruimte in Libanon en voor minder polarisatie.

Wie wacht er op een burgeroorlog?
Vanuit het soennitische kamp en de Golfstaten is er de laatste jaren veel geld in Libanon geïnvesteerd. Een burgeroorlog is niet in hun belang. Ook Hezbollah heeft geen enkel belang bij toenemende interne gewelddadigheden en zij heeft ook keer op keer verklaard er alles aan te doen om dit te voorkomen. Het lijkt erop dat er veel mensen zijn binnen Libanon die absoluut een burgeroorlog willen voorkomen en dat ook steeds meer gaan uiten. Binnen de christelijke gemeenschap bestaat een sterke weerzin tegen een oorlog en wordt zo indirect kritiek geuit op de opruiende boodschappen van GeaGea, de leider van de christelijke Libanese Forces uit het regeringskamp.
Het probleem zit meer in kleinere partijen en organisaties die veelal van buitenaf gestuurd worden. Net zoals het vooral aan Al Qaida gelieerde groepen gelukt is om door aanslagen een burgeroorlog in Irak te ontketenen zou dit ook in Libanon kunnen gebeuren. Seymour Hersh wijst in The New Yorker op de vermoedelijke steun van de VS aan kleinere extreme soennitische groepen in Libanon. Westerse veiligheidsdiensten hebben het over honderden soennitische extremisten die uit verschillende landen naar Libanon trekken. Op het moment van politieke en economisch stagnatie zoals nu hebben zij de meeste kans op succes. De kans op werving van perspectiefloze jongeren neemt toe. Deze organisaties zien zowel sji’ieten als christenen als ongelovigen die gedood kunnen of zelfs moeten worden. Zij kunnen ook trachten bloedige aanvallen op Israël uit te voeren met een voorspelbare reactie van Israël. Een aantal van deze groeperingen zitten in de Palestijnse (zijn overwegend soennitisch) vluchtelingenkampen waar elk perspectief tot lotsverbetering voor jongeren ontbreekt. Ook hier wordt dus een niet Libanees conflict uitgevochten in Libanon.

International gezien heeft Libanon geen of zeer beperkt invloed op de ontwikkelingen. Nationaal is er echter wel een kansvolle poging tot verandering te doen.
De druk hiervoor zal vooral moeten komen vanuit de civiele maatschappij en de diaspora. Geen van de partijen in zowel regering als oppositie zal een werkelijke transformatie van de maatschappij in gang willen zetten. Het zou een verlies aan macht betekenen zowel voor de sekten als voor de families binnen de sekten.

Deel II:
Een civiel netwerk tot verandering

Om tot een werkelijke verandering in Libanon te komen lijkt een bundeling van krachten uit de ‘civil society’nodig. Een bundeling in de vorm van een netwerk
Het netwerk moet breed en uitdagend zijn en voor elke Libanees de hoop uitstralen: “de maatschappij wordt door ons veranderd de komende tijd”. Ook moet het een visie uitdragen hoeveel er mogelijk is als Libanon verandert: iedereen wordt er beter van.
Ook al lijkt het op dit moment een druppel op de gloeiende plaat, er moet ergens een begin worden gemaakt. Niet meteen kijken naar haalbaarheid van het uiteindelijke doel maar vooral ook het bezig zijn hoe te willen leven in plaats van je te laten leven.

Voorwaarde is dat er een erkenning komt dat er sprake is van een gemeenschappelijk probleem dat alleen gemeenschappelijk opgelost kan worden. Vanuit de maatschappij moet een brede groep mensen van diverse afkomst en positie (in de maatschappij) dit erkennen en de wil uitspreken als burgers een gemeenschappelijk initiatief te willen nemen.
Vanuit de bestaande situatie kunnen als netwerk een aantal doelen geformuleerd worden waar iedereen zich ondanks de grote verscheidenheid in kan vinden. Doelen waarvan iedereen ziet dat die de voorwaarden zijn voor een werkelijke verandering. De middelen kunnen zeer divers zijn als ze maar herkenbaar zijn als deel van het algemene doel.
Het netwerk moet ook een herkenbare strategie of meerdere strategieën uitstippelen om dit doel te bereiken. Uiteindelijk kan het netwerk door de activiteiten die er binnen plaatsvinden een politieke kracht vormen die maatschappij verandert.
Het netwerk steunt en stimuleert door haar bestaan initiatieven in de samenleving die veranderingen bewerkstelligen.

Geen ideologie
Gewaakt moet worden voor een discussie over de politiek van het netwerk  die vooral gericht is op een ideologisch juiste koers. Welke ideologie je ook aanhangt op nationaal niveau is niets mogelijk zolang het bestaande systeem blijft bestaan. Geen enkele ideologie of het nu socialisme is, liberalisme of een ideologie gebaseerd op religie zal leiden tot een verandering op nationaal niveau of revolutie die het systeem vervangt. Wat juist nu nodig is, is het scheppen van voorwaarden waarop een werkelijke democratische politieke discussie en strijd kan plaatsvinden. Een beweging moet komen met pragmatische doelen die dit bewerkstelligen. Van groot belang hierin is het creëren van publieke ruimten. Politieke partijen en organisaties kunnen beter uitgesloten worden of slechts een beperkte rol toebedeeld krijgen in het netwerk. Zij kunnen er wel mee sympathiseren of hun steun ervoor uitspreken.
Het accepteren van een grote verscheidenheid is een absolute voorwaarde voor een effectief netwerk wat de maatschappij kan veranderen. Wat de uiteindelijke oplossing of samenlevingsvorm voor Libanon als geheel dan ook is; op dit moment wordt elke poging die te ontwikkelen geblokkeerd. Vanuit de ‘civil society’ moet de kracht komen die de blokkades doorbreekt, waardoor de basis kan worden gelegd van het nieuwe Libanon.

Veiligheid als centraal thema
Veiligheid kan een centraal thema binnen het netwerk zijn.Veiligheid en bescherming tegen militair geweld zowel intern als bij de dreiging van buitenaf. Een strikte veroordeling van elk politiek geweld door wie dan ook. Daarnaast is van even groot belang de veiligheid wat betreft sociale uitsluiting, culturele uitsluiting, inkomen, huisvesting etc.
Mensen zullen altijd in hun eigen belang ergens voor kiezen en dat is in de eerste plaats veiligheid voor henzelf en voor de directe familie en vrienden. Duidelijk moet worden dat de enige garantie daarop voor alle Libanezen een niet-sektarische samenleving is. Het hebben van diverse loyaliteiten, religies of culturen hoeft geen belemmering te zijn voor praktische afspraken op niet-sektarische basis over bestuur van het land, haar inkomstenverdeling, culturele uitwisseling, haar rechtelijke macht en veiligheid.

Als uitgangspunt tot creëren van veiligheid staat het gegeven dat men binnen de staatsgrens van Libanon een organisatorische eenheid vormt. Landen met hun grenzen zijn een feit. Het biedt mensen binnen de grenzen de mogelijkheid om daar te regelen hoe met elkaar om te gaan.
Een nationaal staatsbestel en bestuursapparaat hoort te kiezen voor het lenigen van noden en bescherming van allen binnen Libanon. Dit geldt voor zowel juridische zaken, militaire zaken, politieke zaken als economische. Voorop staat het belang van de Libanese samenleving als geheel. Een belang van en een loyaliteit aan een samenleving die zich onthoudt van nationalisme. Nationalisme is in wezen een sektarisch verschijnsel op nationaal niveau. Juist Libanon is een land wat groot belang heeft aan open grenzen zowel binnen als naar de buitenwereld.
Het is van groot belang activiteiten te ontwikkelen op de scheidslijnen en grenzen die binnen Libanon zelf bestaan.

Een gewapende partij als Hezbollah is onwenselijk, tegelijkertijd moet Libanon als geheel absolute garanties kunnen geven voor de bescherming van Libanon. Of het nu tegen Israël is of tegen Syrië. Een niet aan banden gelegde concentratie van economische macht bij vooral een Soennitisch elite is desastreus voor de economisch ontwikkeling van Libanon als geheel.
Ontwikkeling en veiligheid voor iedereen is slechts dan mogelijk als de verantwoordelijkheid door iedereen wordt opgenomen om deze veiligheid ook voor iedereen te garanderen.
Het huidige systeem in Libanon is achterhaald. Het is niet van deze tijd en ontwikkelingen op veel gebieden worden afgeremd. De oude politieke  - op sekten en op familiestructuren gebaseerde - elite moet afsterven. Een jonge generatie moet het gaan overnemen op basis van een op de toekomst gerichte zelfbepaalde koers die in een open wereld past.

Het gaat erom eerst een bewustzijnsverandering te kweken. Daarbinnen past ook het op gang brengen van een nationaal debat over de Libanese burgeroorlog. Een verwerking van de geschiedenis hiervan is essentieel omdat ook de sektarisch macht van nu daar deels uit voortgekomen is. De Taif akkoorden aan het eind van de burgeroorlog hebben dan wel de strijd gestopt maar het sektarisme in stand gehouden en zelfs versterkt.
Het netwerk moet stimuleren dat mensen binnen familie en werkkring discussies aangaan bij het horen van vooroordelen tussen sekten. Discussies over de geschiedenis van Libanon. Een verandering van Libanon is alleen mogelijk als er iets in de hoofden van mensen zelf veranderd.

Diaspora
Een apart punt van aandacht is de diaspora. Er wonen en werken meer Libanezen buiten dan binnen Libanon. Soms al 150 jaar of meer maar velen zijn ook de laatste 30 jaar vertokken of gevlucht. Deze Libanezen in de diaspora hebben vaak nog wel een band met Libanon. Er is ook vaak sprake van een tijdelijk vertrek. Door het verblijf in anderen landen met veelal een democratische regering kan gezien worden dat deze systemen te verkiezen zijn boven sektarisme. Ook contact met burgerhuwelijk, vrouwen- en homorechten etc. zorgt voor verandering in hun hoofd. Dit kan van grote invloed zijn op de situatie in Libanon. Al was het alleen al om een geldstroom te krijgen richting initiatieven zoals we die in dit artikel bespraken. Te verwachten valt dat het aantal (jeugdige) Libanezen dat een andere politieke toekomst wil zal toenemen. Naast geld kan de diaspora verenigd in bijvoorbeeld Libanese verenigingen ook op andere wijze haar stem laten horen en proberen invloed uit te oefenen (bijvoorbeeld via in Libanon achtergebleven familie).

Ten slotte kunnen contacten buiten Libanon geïntensiveerd worden. Contacten voor reflectie, kennis uitwisseling, steun en raad. Contacten met  mensen met ervaringen van brede civiele bewegingen zoals die in Oost-Europese landen de aanzet gaven tot politieke hervorming aldaar. Maar ook met kleinere en grote organisaties op bijvoorbeeld het gebied van mensenrechten, cultuur en kunst kunnen een belangrijke bijdrage leveren.
Activiteiten hoeven dus zeker niet alleen politiek te zijn. Ze kunnen net zo goed ook op cultureel en sociaal gebied plaatsvinden.

Middelen
Enkele middelen waar omheen een netwerk zich kan formeren:
Gebruik creativiteit, de verscheidenheid, humor, kunst en cultuur  - waar Libanezen sterk in zijn - in plaats van vaak geïmporteerde zware ideologieën
Het zoveel mogelijk ontwikkelen van publieke ruimten waar gedachten en culturele uitingen kunnen worden uitgewisseld. Dat kunnen zijn debatcentra,  een  radio, muurkranten, magazine’s, websites etc..
Nationaal informatie/archief centrum voor onderzoek naar de eigen geschiedenis, met name de burgeroorlog, en naar wat er nu gebeurt als middel om een nationale discussie te ontketenen
Referenda of andere vormen van raadplegingen voorleggen aan de bevolking waarmee kennis en ervaring van de mensen in zijn algemeenheid gebruikt kunnen gaan worden
Het gebruik maken van ‘buitenruimte’ voor uitwisseling en beeldvorming.
Organiseren van ‘boarder camps’ op de grenzen binnen de Libanese maatschappij
Een vast logo of andere vormen van algemene herkenbaarheid . Hiermee kan een overkoepelende herkenbaarheid gegeven worden aan de diverse initiatieven

Als slot
Er zijn omgetwijfeld al tal van andere visies en pogingen tot verandering. We hopen dat dit stuk daarin kan bijdragen. We kunnen meehelpen om verschillende mensen bij elkaar te brengen om tot een nationaal initiatief te komen. We willen ook al bestaande initiatieven gaan ondersteunen. Verder trachten we de steun van buiten Libanon mede te organiseren.