De zaak Menten

Omroep MAX is 23 november 2016 begonnen met het uitzenden van De zaak Menten, een gedramatiseerde televisieserie. De serie is gebaseerd op het boek van Hans Knoop, destijds hoofdredacteur van het opinieblad Accent, nauw gelieerd aan De Telegraaf. Het boek van Knoop werd in 1977 gepubliceerd en nu is er, naar aanleiding van de serie bij MAX, een nieuwe druk van verschenen. De zaak Menten is de zaak zoals die werd gereconstrueerd door Hans Knoop. Het is een versie waarbij zeker de nodige kanttekeningen te plaatsen zijn.

Aan het eind van de jaren 90 kreeg ik een uitnodiging van een kennis, journalist, om samen met hem te komen praten in Amsterdam met professor Rüter, hoogleraar strafrecht en internationaal recht aan de Universiteit van Amsterdam. Rüter vertelde ons over informatie te beschikken over de zaak-Menten die niet strookte met de visie van Knoop, noch met de gebeurtenissen rond de in 1977 en 1980 gevoerde processen tegen Pieter Menten. Rüter vroeg ons of we bereid waren naar Oekraïne af te reizen om ter plekke onderzoek te doen.

Menten was beschuldigd van kunstroof in de stad Lemberg (later Lvov, tegenwoordig Lviv) en van de executie van de joodse bevolking in dorpjes in het westen van Oekraïne. We reisden naar Lvov en bezochten van daaruit de dorpjes waar de executies zouden hebben plaatsgevonden: Podgorodtsy, Urytsj. Ook namen we contact op met de procureur die de zaak-Menten destijds had onderzocht: Antonenko. Die weigerde ons te ontvangen, maar liet wel zijn boekje bezorgen dat hij over de zaak-Menten had geschreven (Oekraïens en Russisch). In de dorpjes spraken we met verschillende bewoners en bezochten het lokale museum, we deden archiefonderzoek op verschillende plaatsen.

Een tweede reis naar Oekraïne maakten we met een voormalige Nederlandse SS-er die bij de Einsatzgruppen had gezeten en in de dorpjes was geweest tijdens de Duitse inval in dat gebied. We vroegen ons af wat hij zich kon herinneren, maar dat bleek weinig te zijn. Ook nu weer spraken we met bewoners, bezochten de plekken waar volgens het boekje van Antonenko de executies hadden plaatsgevonden.

De keer daarop bezochten we niet alleen de streek waar Menten actief was geweest, maar reisden ook naar Kiev om in het nationaal archief van Oekraïne te zoeken naar materiaal over Menten. Vanuit het archief werden we al snel doorverwezen naar de Oekraïense inlichtingendienst SBU, waar we niet bepaald vriendelijk ontvangen werden. Een uur lang werden we doorgezaagd over wie we waren, waarom we hier waren, wat onze connectie met de zaak-Menten was. Daarna werd ons gezegd dat ze nu pauze hadden en dat we in de middag terug moesten komen. Toen kregen we te horen dat er in de archieven van de SBU materiaal over Menten was, maar dit dit alleen toegankelijk zou zijn na een verzoek op ministerieel niveau. Blijkbaar was er in hun 'pauze' flink wat overleg geweest.

Uiteindelijk kwamen we onverrichter zake terug. Mijn collega verzuimde om te werken aan dit 'ministerieel verzoek', hij was inmiddels alweer in beslag genomen door andere zaken en omdat ik mee was geweest als een soort assistent had ik geen mandaat om dat zelf te doen.

Maar de zaak liet mij niet los. Op basis van de gesprekken in Oekraïne, op basis van veel literatuuronderzoek over de gebeurtenissen in het oosten van Polen en West-Oekraïne vlak voor en tijdens de Duitse inval in juni 1941 raakte ik er steeds meer van overtuigd dat de versie van Knoop in de zaak-Menten niet de juiste is. Ja, de kwestie van de kunstdiefstallen is duidelijk en ook onomstotelijk bewezen. Maar rond de executies hangt de nodige mist.

Het boekje van Antonenko wijst Menten als de schuldige aan en de Sovjet-autoriteiten stuurden destijds materiaal voor de procesgang, op basis waarvan Menten werd veroordeeld.

Mijn versie is: de lokale bevolking heeft de Duitsers al voordat die in de dorpen kwamen geholpen door pogroms tegen de joodse bevolking te organiseren, iets dat zeer gebruikelijk was in die contreien in die periode. Toen Menten in het spotlicht kwam hebben de Sovjet-autoriteiten materiaal gestuurd en schreef ook Antonenko zijn boekje waarin alles richting Menten wees zodat de aandacht van de werkelijke oorzaak en de werkelijke daders werd afgeleid. De Sovjet-autoriteiten waren niet bereid hun eigen onderdanen aansprakelijk te laten stellen, bovendien onderdanen uit een gebied waar de nodige onrust zou zijn ontstaan wanneer zij wel als schuldigen werden aangewezen en daarom werd alles erop gericht om Menten veroordeeld te krijgen met deels gefabriceerd en/of onvolledig materiaal, inclusief het sturen van van tevoren geïnstrueerde getuigen uit Oekraïne.

Het gaat mij niet om het vrijpleiten van Menten, voor mij is hij wel een crimineel die kunst roofde van naar concentratiekampen weggevoerde joden, maar het idee dat er een dossier over Menten, dat niet beschikbaar werd gesteld tijdens de processen, in de kluizen van de SBU ligt laat mij niet los. En nu de omroep MAX begonnen is met een televisieserie die alleen gebaseerd is op de versie van Hans Knoop is de kwestie voor mij weer zeer actueel geworden met slapeloze nachten...