Weet je vijand te kiezen

Geopolitiek, oorlog, de wereld, goed, kwaad…. we bevinden ons in een tumultueus tijdsgewricht. Links weet niet welke keuzes te maken in deze tijden van de Ukraine-oorlog. Er is een duidelijk onbehagen voelbaar. Want zijn we politiek gesproken niet opgegroeid met het besef dat wat ooit goed was ook slecht kan zijn? Worden we niet té vaak geconfronteerd met het feit dat een keuze in z’n tegendeel kan verkeren? Zijn we niet door schade en schande té wijs geworden om onvoorwaardelijke keuzen te maken?

Ook ik worstel met deze vragen. Is oorlog niet verwerpelijk in al z’n facetten, van begin tot eind? Veroorzaakt niet willekeurig welke oorlogshandeling teveel menselijk leed.

Laten we eens bij het basis-onbehagen beginnen dat linkse mensen kwelt. De positie van de Verenigde Staten in de huidige wereld. Het land dat ooit als de bevrijder gold die ons het juk van het fascisme af nam, die de doorslag gegeven heeft dat er een doorbraak in de eerste wereldoorlog bereikt werd en zodoende daar een einde aan maakte. Dat land van onbegrensde mogelijkheden speelde het in de afgelopen 70 jaar ook klaar met atoombommen 2 keer 100.000 mensen te doden. Het heeft de ver van ons bed show-Korea-oorlog gevoerd, het heeft met bloed en vuur en bommentapijten de Vietnamoorlog verloren. Onder wat voor leed niet allemaal? Het heeft in Chili uit puur eigenbelang een dictator aan de macht gebracht en daarmee een democratisch proces vermorzeld. Dat democratische Amerika. Net zoals het de twee Irak-oorlogen gevoerd heeft, waarbij het democratische ideaal in z’n nachtmerrieachtig tegendeel verkeerd is. Net als in Afghanistan. De Verenigde Staten, het land dat overal ter wereld grondstoffen voor zichzelf reserveert onder achterlating van een soort milieu-woestenij en slavenarbeid. En toch zijn we opgegroeid met het idee dat we dit land dankbaar moeten zijn. Ze zouden de garant zijn, de schatbewaarder, van onze Democratie en levensstijl.

Maar sinds de jaren ‘60 van de vorige eeuw heeft al dat bloed, dat blijkbaar voor ons aller bestwil vergoten zou zijn, bij links een onbehagen opgeroepen dat er om schreeuwt niet meer onder zo’n beschermheer te willen doorgaan. Sinds die tijd zijn de Verenigde Staten niet meer het land waar we naar opzien en dat we willen liefhebben, maar een meedogenloze staat die slechts in naam de woorden “democratie “en “welvaart “in z’n vaandel voert.

En dat land, dat we hebben leren wantrouwen, neemt nu ineens weer de leidende rol op zich in een oorlog tegen Rusland. Een Rusland dat een ongekende aanvalsoorlog is begonnen aan de poorten van onze welvarende naties. Moeten we dat land, die Verenigde staten, nu wel of niet weer accepteren als beschermheer. Dat land dat Vietnam in as gegooid heeft, de democratie in Chili vermorzeld heeft, dat alle dictators ter wereld lijkt te steunen en dat verder alleen voor haar eigenbelang op komt. Zou dat land nu ineens oprecht voor onze belangen opkomen en voor het belang van de Ukrainers? Het onbehagen op z’n hoogtepunt. Want de tegenspeler is ook niet van de fijnste. Rusland. Met z’n autoritaire reactionaire bewind. Waar de hele LBGT community zachtjes naar een goelag afgeschoven zou worden. Net een andere levensstijl.

Punt is: Linkse mensen zijn niet machtspolitiek ingesteld, maar ethisch. Linkse mensen hebben de zeer goede gewoonte eerst naar zichzelf te kijken voordat anderen veroordeeld worden. Zelfkritiek is een basis karaktertrek bij links. Het is ook logisch, wil je ooit geloofwaardige kritiek uitoefenen op iemand dan moet je zelf je huishouden op orde hebben. Dat geldt ook voor maatschappijsystemen. Wil je, zoals de ideologie van ‘het vrije westen’ predikt, vrijheid en democratie en sociaal handelen als kenmerk hebben, en daar andere maatschappijen aan afmeten, dan moet je eigen maatschappij ook als zodanig in elkaar zitten. En op die, in onze maatschappij totaal geïdealiseerde voorwaarde uit ‘links’ volledig terecht z’n kritiek. Je eigen familie staat ‘dichter’ bij dan andere families. In het huidige tijdsgewricht moet je misschien niet weer in dezelfde fout vervallen om enkel in ‘naam’ van de vrijheid en de gerechtigheid (bijvoorbeeld) een oorlog te steunen of zelfs te voeren.

De vraag die de linkse beweging zich bij een dergelijke gedachtegang als boven al maandenlang stelt is dus de volgende:

Gezien het feit dat de VS oorlogen als tegen Vietnam op hun geweten hebben, kunnen we als linkse beweging ons dan niet beter richten op de vraag wat het belang van de Verenigde Staten zou kunnen zijn bij een oorlog in de Ukraine, in plaats van de Ukrainers samen met de Verenigde Staten onvoorwaardelijk te helpen om de Russische agressie te keren? Want de geschiedenis leert dat het belang van de VS bovenal perfide eigenbelang is en geen liefdadigheid. En dat de VS zich meer dan behoorlijk mengt in de Europese oorlog is een gegeven.

We staan dus voor de keus: vooral zelfkritiek uiten (dwz, kritiek op onze westerse geopolitieke standpunten) of directe materiële en militaire steun accepteren die het symboolkarakter van hulp ver overstijgt en krachtig bijdraagt aan het keren van Russische agressie.

Het is de zelfkritiek die een gulle, hartelijke en welgemeende hulp aan de Ukraine in de weg staat.

Want: het maakt ons schuldig. Schuldig aan het doden, schuldig aan escalatie. We maken vuile handen door mee te doen met een totaal perfide bondgenoot die de VS zijn die er alleen maar op uit zijn hun eigen hegemonie te behouden. Dat maakt de linkse beweging kopschuw. Ze voelen zich er ongemakkelijk bij.

‘Links’ is in diepste wezen pacifistisch. Ze willen geen schuld dragen. Dat is de eerste gedachte. Oorlogen willen we niet. Dat is bij uitstek humanistisch gedachtegoed. Zeer nastrevenswaardig. Een vredige leefbare wereld willen we allemaal. Maar is de wereld zo gemaakt? Botsen ideaal en realiteit niet al te zeer?

Wat is de realiteit? En wat verwijt het ideaal de realiteit?

De realiteit van nu, 2022, is naar mijn inzicht de volgende: De 70 jarige hegemonie van de VS brokkelt af. We komen in een tijd te leven waarin drie à vier hegemoniale blokken elkaar naar het leven staan. Dat is een voor vele generaties totaal nieuwe situatie omdat we volledig gewend waren aan een Unipolaire wereld met de VS als hegemoniale macht, zowel qua economische macht, militaire kracht als culturele drijfkracht.

Voor linkse mensen was en is een dergelijke hegemonie een doorn in het oog. Alle oorlogen die de VS hebben gevoerd waren bedoeld deze leidende positie te behouden en uit te breiden. Het westerse moderne kolonialisme qua leefstijl, het betreft in zo’n geval niet alleen de VS maar ook West Europese landen, dreigt een totale culturele vervlakking met zich mee te brengen. Landen worden door de hegemonie gedwongen zich tot de Amerikaans/westerse levensstijl te bekeren. Dat is het diepst liggende verwijt aan de VS. Hun leidende rol in de wereld en dat dat toch niet altijd goed uit pakt. Cultureel niet, economisch/sociaal en qua milieu-gevolgen niet. Kortom: het ideaal verwijt de realiteit een slechte hegemonie. Er is een gebrek aan multipolariteit. Dat was een feit en verzet tegen deze situatie was volledig legitiem. Dat was de basis van links denken sinds de jaren 50, zelfkritiek op de hegemonie die de maatschappij waarvan wij zelf deel uitmaakten op de rest van de wereld had. En omdat de echte macht uiteindelijk de VS waren richtten zich de aanvallen vooral op die VS. (Zoals gezegd, bijna altijd terecht – een uitzondering vormt de oorlog in Syrië, waar Obama niet meer wilde ingrijpen).

Maar vergeten wij als linkse mensen niet dat naast al die volledig terechte kritiek op de hegemonie van het westen andere landen ook geen lieverdjes zijn? Wij hebben de neiging de reacties van andere landen in de wereld op de VS te interpreteren als reacties op onderdrukking door de hegemonie van de VS. Waarmee we hun ‘reactie’ instinctief inschalen als passend bij ons legitiem verzet tegen de hegemonie van het westen. Alsof Rusland en China dezelfde waarden nastreven als onze linkse beweging. Enkel en alleen omdat ze de hegemonie van de VS betwisten. Klammheimliche Freude bij de inval van Putin in de Ukraine, want zo krijgt de VS toch nog te voelen dat ze na de val van de muur het hele Oostblok ingelijfd hebben. Kijk, de Russen nemen terug wat hun toebehoort, is dan het gevoel.

Nu zijn we dus in ons betoog ineens midden in de oorlog beland. De verwijten van het linkse ideaal aan de VS geopolitieke realiteit zijn veelvuldig en komen in deze oorlog allemaal ongefilterd naar buiten. Want waarom ons nu ineens enthousiast achter een oorlog scharen als je naar de volgende argumenten kijkt.

Zoals daar zijn:

• Het hypocrisie verwijt: We zouden nu ineens de dictator Putin moeten stoppen terwijl er op de wereld veel meer brandhaarden zijn waar dictators schrikbewinden voeren. Het gaat ‘het Westen’ dus niet om medemenselijkheid, dat argument wordt alleen gebruikt om eigenbelang te verdoezelen. Probleem bij een dergelijke kijk is dat het toch ook de linkse beweging duidelijk moet zijn dat de wereld erg groot is en niet ieder conflict belangrijk genoeg is om daar met militaire macht op te treden. Zou links dat bij iedere dictator dan wel doen? Bij de Ukraine staat meer op het spel. Die militaire inval verandert in hoge mate de geopolitieke constellatie. Dat kun je langs je heen laten gaan, of je reageert er op. Het verwijt van hypocrisie is terecht qua medemenselijkheid, maar er zijn andere argumenten die bovenop de autocratische neigingen van Putin komen. Maar feit blijft dat hij een autocratisch bewind voert en een ander land met een ‘Blut und Boden’ theorie probeert in te lijven. De tegenzin om enthousiasme op te brengen voor de dubbele moraalpolitiek van het Westen is begrijpelijk maar snijdt in de realiteit geen hout. Want we kunnen niet alle dictators stoppen. Maar Putin wel.
• De éénoog houding van links: Volgens de linkse denktrant moeten we dus vooral naar onze eigen fouten kijken. Die hebben we boven al behandeld, met de Vietnam-oorlog als begin- en culminatiepunt, naast vele andere misstappen van het westen. Die ontnemen ons het recht moreel hoog van de toren te blazen. Deze éénoog-theorie mondt uit in een houding die toch niet vol en bewust wil zien dat de andere kant, de Russische kant dus in dit geval, ook geen lieverdjes waren in het geopolitieke steekspel in de koude oorlog en daarna. We mogen en moeten niet vergeten Dat de russen de arbeidersopstand in 1953 in de DDR hard hebben neergeslagen, zoals ook de opstand in Hongarije onder Imre Nagy; Dat ze een muur gebouwd hebben in Berlijn waar vluchters naar West Duitsland zonder pardon neergeschoten werden; Dat ze de Praagse lente hebben onderdrukt; Dat grote goelags, strafkampen nog steeds bestaan; Dat geheime staatspolitie nog steeds een Russisch wapen van jewelste is; Dat de oorlogen die de Russen met name onder Putin voeren bloedig en hard zijn, hele steden kapot gebombardeerd worden. Links heeft de neiging dat te vergeten of als minder zwaar in te schatten, bijna te vergoelijken. Maar je hoeft je alleen maar de vraag te stellen hoe wij ons onder een dergelijk autocratisch bewind zouden voelen met onze ethische maatstaven, om te zien dat daar geen toekomst ligt. Wat weer betekent: blijkbaar zijn we toch in staat morele standaarden en criteria aan te leggen in onze eigen westerse samenlevingen en er voor op te komen. Ik geloof niet dat dat in Rusland of ook China eveneens mogelijk is. Dat verschil in mogelijkheden is veelzeggend, haast doorslaggevend wat onze morele inschatting van maatschappijen (de onze zowel als de anderen) zou moeten zijn.
• De opsloktheorie: In het verlengde van de éénoog-theorie ligt de ook steeds weer opduikende argumentatie dat de Nato na de val van de muur de oude Warschaupact landen opgeslokt zou hebben tegen alle afspraken in. Maar we mogen niet vergeten dat al deze landen zich volledig vrijwillig bij de Nato hebben aangesloten. Ze zijn niet gedwongen. Maar afgezien van deze vrijwillige toetreding, het steeds weer terugvallen op die theorie zegt eigenlijk dat deze landen niet het recht zouden hebben zelf hun lot te bepalen om te horen bij waar ze bij willen horen. Mocht links dat denken dan zijn ze toch weinig emancipatoir en bevrijdend bezig. Helaas bestaat die neiging. Dat is de geopolitiek op een verkeerde manier gezien. (Ik heb deze theorie al eens uitgelegd in mijn stuk “Franse presidentsverkiezingen en geopolitiek”, eerder verschenen in de Konfrontatie)
• De belangen-theorie: Waar de linkse beweging (totaal terecht) geen afstand van wil doen is van de marxistisch manier van kijken wie waar belang bij heeft. Als analyse is dat zeer waardevol. Zo heeft bijvoorbeeld de Amerikaanse wapenindustrie een groot belang bij willekeurig welke oorlog en de Ukraine-oorlog in het bijzonder. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor de Amerikaanse gas en olie-industrie. Het is natuurlijk heel goed dat de belangen in kaart gebracht worden. Dat zijn gewoon feiten. En je zou ook ware boosdoeners ermee aan kunnen wijzen. Maar de gedachte dat het hebben van belangen per definitie tot een moreel verwerpelijk resultaat leidt, is een foute gedachte. Maar het simpele feit dat die belangen bestaan maakt links al kopschuw. Zoiets is verdacht in de ogen van links. Maar belangen zijn er overal. Sommige belangen hebben zelfs positieve resultaten tot gevolg. Zoals de gasleveringen aan Europa door de VS, waarmee de energiezekerheid een beetje gegarandeerd kan worden in de komende winter, wat rechtse protestbewegingen wind uit de zeilen zal nemen. De Amerikaanse olie en gasindustrie hebben er baat bij. Het is niet verdacht, het is een feit.
• De pacifistische ader is de belangrijkste gemoedstoestand waardoor Links zich niet direct geroepen voelt om enthousiast een oorlog te ondersteunen (enthousiasme hoeft ook niet). We willen geen oorlog. Oorlog brengt ellende. Oorlog escaleert altijd. We zijn niet op aarde om oorlog te voeren. Wat een pacifist niet ziet is dat er een constellatie kan bestaan waarbij het voeren van een oorlog een ergere oorlog kan voorkomen. En de Ukraine-oorlog is daar een extreem ver doorgevoerd voorbeeld van. Waarbij zich de vraag aandient: kan oorlog een moreel goede handeling zijn om erger te voorkomen. Als je als pacifist die mogelijkheid uitsluit dan heb je geen andere keus meer dan de geschiedenis over je heen te laten komen. De Amerikanen zijn slecht, de Russen zijn slecht. Wij willen er niks mee te maken hebben. Dus hulp geven aan een overduidelijk slachtoffer van militaire overrompelingsagressie dat doen we liever niet omdat we dan bondgenoot zijn van een moreel slecht machtig land dat enkel en alleen voor z’n eigen hegemonistische aanspraken dat arme slachtoffer gaat helpen. Zouden we geholpen hebben als de VS zich er niet mee bemoeid zou hebben? Of had Links dan ook gezegd: oorlog is niet voor ons? Bij een “ja wij helpen” zouden we militair sterk genoeg moeten zijn om Rusland het hoofd te kunnen bieden. Waarbij we dus een wapenindustrie moeten ontwikkelen. Bij een “nee we helpen niet want oorlog is slecht” geven we Rusland en de nieuwe hegemonieën vrij spel. Een welhaast onoplosbaar dilemma als je je blijft baseren op de puur door ethiek geleide oordelen. We zouden als Europa nooit iemand kunnen helpen als we geen geld uitgeven voor wapens. Dat ligt bij Links erg moeilijk.

Mijn stelling is dus dat de Linkse beweging zich in z’n stellingnames teveel laat leiden door ethische oordelen. Dat is een wezenskenmerk van links (iets zeer goeds op zich). Maar daarmee wordt ook soms het zicht op de realiteit versluierd. Geopolitiek kent niet alleen maar vrienden. Het gaat om machten, invloedssferen en belangen, hoe rot dat ook is.

De situatie van de linkse beweging van nu is de volgende: We hebben decennialang in ‘vrede’ geleefd. We hebben ons in alle kalmte vanuit een goed verzorgde woning op (sociale, ecologische, feministische, anti-imperialistische) verbeteringen van onze maatschappij kunnen richten. Ethiek als luxe in een unipolaire wereld. En daarbij hebben we onszelf kunnen brandmerken als de grote boosdoeners in de wereld. Met deze voor ons veilige ethiek zijn wij als linkse mensen allemaal opgegroeid. Binnen onze maatschappij heeft dat vaak tot hele goede resultaten geleid. De emancipatie in onze maatschappij is op de goede weg. Sociaal, feministisch, ecologisch en zelfs qua racisme. Al valt er nog veel te bevechten.

En dan verkeren we nu ineens in een situatie waarin niet alleen wij de schuldigen meer zijn voor de misère in de wereld. De Ukraine oorlog heeft tastbaar duidelijk gemaakt dat de situatie van betrekkelijke eenduidigheid van een uni-polaire wereld veranderd is in een multi-polaire wereld waar niet iedereen slachtoffer van enkel en alleen ons is. We zullen onder ogen MOETEN zien dat andere blokken ook ‘slecht’ kunnen zijn. En we zullen moeten leren hun ‘slechtheid’ niet te vergoelijken en alsnog aan onszelf te wijten. We zullen helderder moeten leren kijken. We zullen de door ons ontwikkelde maatstaven ook op de andere blokken moeten richten.

De Ukraine-oorlog is een helder voorbeeld voor de malaise in de positie-bepaling van links. Met de enorme nadruk op zuivere ethiek en vooral met steun van de éénoogtheorie zou Links bijna zonder blikken of blozen de Ukraine aan Putin hebben uitgeleverd, door een ingeworteld pacifisme en de gedachte dat een andere grootmacht dan wij, historisch weer wél het recht zou hebben op een cordon sanitaire. En dat terwijl dat afgedwongen werd door een met Blut und Boden doordrenkte massale militaire inval.

In het geopolitieke leerproces is één ding doorslaggevend. Dat we begrijpen dat grote staten allemààl hun eigenbelang voorop stellen. Dat dat een perfide maar in zekere zin ‘normaal’ proces is. In die multipolaire wereld die zich nu aandient zullen we onze weg moeten vinden en kijken wat meer bij ons past en wat minder. We zullen moeten zien dat andere staten niet altijd vrienden zijn. En wel zo weinig vriend dat dat ons ook tot een slechterik maakt die z’n eigen ethiek zal moeten verdedigen met militairen en leger. Waarmee ik maar wil zeggen dat zouden we af willen van de Verenigde Staten als onze perfide beschermheer (wat zeker nodig is gezien de wankele binnenlandse VS politiek), dat we het ons dan in deze nieuwe constellatie niet kunnen veroorloven niet onze eigen Europese defensie op te bouwen. Hoe pijnlijk dat voor links ook is. Alleen maar zo zullen we ons humanitair experiment van linkse emancipatie-politiek kunnen volhouden.

Tot slot blijft de belangrijkste retorische vraag te beantwoorden: Hoe had het ‘Oostblok’ er nu uitgezien als de VS en toch ook de West-Europese regeringen niet de Ukrainers geholpen hadden? Wat zou dat geopolitiek voor een signaal zijn geweest? De Amerikaanse hulp was naast humanitaire motieven ongetwijfeld ook door eigenbelang gedreven om hun zwakkere hegemoniale positie te versterken. En dat voelt voor links als verkeerd. Maar hadden we zonder die hulp gekund? Zonder ons met die ‘slechtheid’ te verbinden? Hoe had Europa er dan nu uitgezien?

Samenvattend zou ik willen zeggen: Binnen ons unipolaire hegemoniale blok van toen konden we onszelf -terecht - tot de schuldige bombarderen aan alle ellende in de wereld. In een multipolaire wereld ligt dat toch diffuser. Het is voor links even wennen om de eigen maatschappij niet altijd als schuldige aan te wijzen. Weet je ‘vijand’ te kiezen.