Over listgevaar en politieke perspectieven

"We zullen met het kapitalisme verder moeten" is de 'list' die Bertram Zagema in Konfrontatie nummer 1 verzonnen heeft. Maar, zo voegt hij eraan toe: "we kunnen wel zoveel mogelijk proberen het kapitalisme in te dammen, om de desastreuze werking ervan te beperken". Intussen zou er dan, in Zagema's visie, gebouwd kunnen worden aan iets nieuws. Wat dat 'nieuws' dan wel zou moeten inhouden horen we niet.

Zagema komt tot zijn 'slotconclusie' na een lang betoog over het marxisme, de ellende in de wereld, de sociale bewegingen, de economie, de macht. Zijn uiteindelijke conclusie is te herleiden tot een pleidooi voor een kapitalisme met een menselijk gezicht, waarmee hij zich schaart in de rangen van de sociaaldemocratie. De scherpe kantjes kunnen van het kapitalisme afgevijld worden, "indammen" in de woorden van Zagema. Het feit dat hij in slechts een regel een alternatief meent te moeten geven, "bouwen aan iets nieuws", getuigt van een gebrek aan politieke verantwoordelijkheid en strategie. "De strategieën van linkse bewegingen voldoen gewoon niet", constateert Zagema voordat hij tot zijn sociaaldemocratische list komt. Maar eerst maakt hij nog even korte metten met het marxisme in de beste tradities van de burgerlijke pers, naar aanleiding van de ontwikkelingen in Oost-Europa dat door hem voor dood wordt verklaard. Het is geen inspiratiebron meer, die wordt nu op listige wijze vervangen door het accepteren van een ingedamd kapitalisme. "Het (kapitalisme) is een onderdeel van onze cultuur geworden", constateert Zagema en hij doet alle uitwassen ervan af met een beroep op een soort collectief schuldgevoel: "het (kapitalisme) zit vooral in de hoofden van de mensen", verderop heeft hij het nog over "onze hoofden" waarin 'het' ook zou zitten, kortom: wir allen haben es gewusst!

Sociaaldemocratie

Onze conclusie kan geen andere zijn dan dat Zagema zich stort in de armen van de sociaaldemocratie, aangezien hij in feite geen ander alternatief heeft op basis van zijn analyse. Een politiek perspectief dat een eind maakt aan de opgesomde ellende in de wereld, ontbreekt geheel: een defaitistisch standpunt waarmee hij zich schaart in de rangen van een Kok, een Sint, een Pronk, een Ter Beek, die ook het kapitalisme geaccepteerd hebben als "onderdeel van onze cultuur." Tegelijkertijd wordt vanuit deze rangen getracht maatschappijcritici in te tomen want, evenals Zagema, gaan zij uit van het evangelie dat men hier een leefbaar bestaan heeft, ja zelfs onder het door Marx tot hoofdvijand bestempelde kapitalisme. Dus met dat systeem valt best te leven, zodat Zagema en sociaaldemocratische kornuiten de gezamenlijke psalm zingen: "Met of zonder werk, een redelijk inkomen hebben ze bijna allemaal wel. Althans, je kunt er meestal wel een auto van betalen, zo nu en dan zet je de bloemetjes eens buiten, in de zomer kan je zelfs op vakantie." Niets geen door Marx voorspelde Verelendung.

We zouden op deze plaats Zagema's "het is zo slecht nog niet"-hymne kunnen pareren met cijferreeksen, statistieken en gegevens die een heel andere realiteit tonen, maar we achten hem zelf voldoende in staat deze blinde vlek in zijn redenatie in te vullen. We willen slechts waarschuwen voor de consequenties van een sociaaldemocratische stellingname: het afvijlen van de scherpe kantjes van het kapitalisme is een politiek die niet zonder risico's is. Inderdaad kapitalisme met een menselijk gezicht wanneer je niet verder kijkt dan je eigen list lang is en er, behalve een auto, ook nog de luxe van wat blinde vlekken op na kunt houden. Als reactie op de kapitalistische indampolitiek en het medebeheren en tot verdere ontwikkeling brengen van dit stelsel ontstonden brede maatschappelijke bewegingen: antikernenergie, vredesbeweging, antidiscriminatiebewegingen. Zij ontstonden niet binnen de traditionele kanalen, richtten zich zelfs tegen die kanalen, waaronder de sociaaldemocratie. Naast deze maatschappelijke bewegingen is er nu de persoonlijke ellende gekomen van honderdduizenden werklozen, bijna een miljoen WAO'ers, talloze (illegale) vluchtelingen, vrouwen in de bijstand, zieken, bejaarden en andere gemarginaliseerden en gecriminaliseerden. Het zijn allemaal uitingen van de diepe crisis waarin het kapitalisme verkeert, een crisis die niet meer conjunctureel is maar permanent en waarvoor binnen het systeem geen oplossing bestaat. De verzorgingsstaat van de wieg tot het graf is, met de auto voor ieders deur, in de nevelen van de demagogie verdwenen.

Marxisme

We zullen niet met het kapitalisme verder moeten, maar moeten zoeken naar wegen om zo snel mogelijk van dit "systeem" af te komen. Voor ons ligt er nog steeds de optie van een brede antikapitalistische beweging, die uitdrukking is van de maatschappelijke belangen van grote groepen in de samenleving. Dat veronderstelt een onvoorwaardelijke keuze voor het socialisme, waarin we niet verschillen van de keuze die de door Zagema verguisde Marx maakte. Marx ging ervan uit dat alleen de arbeidersklasse gezien haar rol in het produktieproces in staat was het kapitalisme ten val te brengen. Hij ging ervan uit dat vrijwel alle maatschappelijke lagen zouden proletariseren, met uitzondering van de grootste ondernemers. Zij allen zouden, passief of actief, samenwerken voor het verslaan van het kapitalisme.

Nu, bijna anderhalve eeuw later, kunnen we nagaan wat er van Marx' verwachtingen is uitgekomen. De algehele proletarisering is uitgebleven en de machthebbers zijn er in bepaalde perioden in geslaagd de produktiekrachten in bepaalde gebieden opnieuw enorm te ontwikkelen. Marx zag het kapitalisme als een wereldstelsel en als gevolg daarvan verwachtte hij dat het kapitalisme in een betrekkelijk korte periode in een wereldrevolutie ten onder zou gaan. Niet voorzien was, dat de maatschappelijke keten op zijn zwakste schakel zou breken: de revoluties in Rusland en China bestraften de dialecticus Marx voor zijn rechtlijnigheid. Waartoe deze revoluties hebben geleid mag als bekend worden verondersteld, evenals de toevoeging dat zij geen inspiratiebron waren of zijn voor een antikapitalistisch alternatief. Het wil echter niet zeggen dat daarmee ook het Marxisme geen inspiratiebron (meer) zou zijn.

Organisatie

Voor antikapitalistische strijd is een politiek program en een politieke organisatie nodig die alle antikapitalistische krachten effectief kan verenigen. Met 'effectief' bedoelen we dat zo'n organisatie zich de ervaringen van de antikapitalistische strijd moet eigen maken en zich uitsluitend moet laten leiden door de actuele belangen van de antikapitalistische en anti-imperialistische strijd. Alleen kennis en ervaring van de antikapitalistische strijd, die permanent aan de praktijk getoetst moet worden en aangevuld met nieuwe kennis en ervaringen, kan de basis van handelen voor zo'n organisatie zijn. Dankzij de ontwikkeling van nieuwe produktiekrachten als de electronica, robotica en andere geautomatiseerde produktieprocessen bezit de mensheid de materiële basis om eenieder in de wereld een hoger levenspeil en een hogere levensvervulling te geven in de persoonlijke ontwikkeling. Dit betekent een rechtvaardige verdeling en spreiding van kennis, macht, bezit en inkomen; iets dat onder kapitalistische verhoudingen nooit gerealiseerd kan worden, omdat dit juist op een onrechtmatige verdeling en spreiding is gebaseerd. De basis van het kapitalisme is, zowel in de tijd van Marx als tegenwoordig, de uitbuiting van de ene mens door de andere en het dient daardoor dan ook met de grootste spoed te verdwijnen. Elke dag langer betekent meer uitbuiting, meer repressie, meer milieuvernietiging, meer oorlogsdreiging en oorlogsvoering.

Perspectieven

In zijn "Verzin een list" beklemtoont Zagema de heterogeniteit van werkenden, seksen, rassen, sociale lagen. "Een explosie van identiteiten" noemt hij deze ontwikkeling. Een van de redenen van het ontstaan van Konfrontatie is de heterogeniteit - in dit verband is verdeeldheid een beter woord - van links. Konfrontatie wil weer verbanden leggen tussen het verdeelde linkse spectrum, handvaten en discussies aanreiken voor antikapitalistische strijd. Wij zijn ervan overtuigd dat deze poging, naast allerlei andere initiatieven, een massabeweging kan ontwikkelen die op haar beurt weer voorwaardenscheppend is voor de opkomst van een revolutionaire massaorganisatie. Wellicht een pretentieus en verder weg liggend perspectief, maar in de praktijk betekent dit een verbinding van de politieke strijd op alle fronten, waardoor het tot een herstructurering komt van antikapitalistische politiek en strijd. Om ooit van het kapitalisme af te komen is de verbinding van strijd een eerste, essentiële voorwaarde. De eruit voortvloeiende herstructurering van links is al ingezet, zij het nog op een beperkt niveau van discussies. Een nieuw revolutionair bewustzijn zal het resultaat zijn. Dit nieuwe bewustzijn is de uitdrukking van de crisis waarin het kapitalisme verkeert. Het is de vrucht van een eeuwenlange strijd en ervaringen, van de vergroting van het proletariaat met nieuwe lagen, de opkomst van de sociale bewegingen en de zeer belangrijke veranderingen van de technologie die "de verhouding van de mens tegenover de natuur, het proces van de produktie van zijn leven, de omstandigheden van het sociale leven en de geestelijke voorstellingen die eruit voortkomen onthult" (Karl Marx).

Door vormen van samenwerking, coördinatie en discussie moet het mogelijk zijn een zekere hergroepering tot stand te brengen en organisatorische samenwerkingsverbanden aan te gaan, gebaseerd op een antikapitalistisch program. Er dienen vele vragen te worden beantwoord, zoals: waar liggen de machtsverhoudingen, wat zijn de zwakke schakels, hoe is de stand van zaken en wat is de kracht van de revolutionaire beweging, welke actiedoelen en actievormen op welke momenten. Daarvoor is discussie nodig, informatie, studie, overleg, praktisch werk, veel werk. Konfrontatie kan een belangrijke functie hebben als katalysator als het gaat om informatieverspreiding, discussie en het komen tot de invulling van nu nog losse begrippen als frontvorming, verbreding of politieke tegenmacht, zowel nationaal als internationaal.

In zijn artikel 'Uit de as!', eveneens in Konfrontatie nummer 1, toont Eric Hobsbawm overtuigend aan dat het socialisme, dat wil zeggen het antikapitalistisch alternatief nog altijd zeer actueel is en een werkelijk antwoord te bieden heeft op de list die volgens Zagema zit in het maar aanvaarden van het kapitalisme als natuurverschijnsel, al dan niet zonder auto. Nee, een list hoeft niet verzonnen, er dient beseft te worden dat de wereld socialistisch zal zijn, of niet zal zijn.

Bas van der Plas