Onderschat nooit de macht van de ontkenning...

De meest flagrante vorm van ontkenning, 'de leugen' - is de voorbije vier jaar in de praktijk gebracht door de man die het Witte Huis bewoont. George W. Bush loog over zijn motieven om de oorlog naar Irak te brengen: hij loog over de wijze waarop deze werd gevoerd, inclusief de behandeling van de gevangenen die daarbij werden gemaakt; en hij loog tot slot over het feit dat hij gelogen had, in een verkiezingscampagne die de geschiedenis in zal gaan als een monument van manipulatie, met dank aan de Republikeinse spin doctor Karl Rove.

Sommigen hebben getracht om Bush en Blair te verdedigen met het argument dat zij niet logen, maar simpelweg bepaalde kennis misten. Sterker nog: dat zij deze kennis 'bijvoorbeeld over de massavernietigingswapens van Saddam Hoessein' niet konden hebben. Des te gevaarlijker, zou je zeggen, wanneer je vervolgens wel een oorlog begint en deze uitloopt op de chaos die voorspeld werd. Een échte leider van Amerikaanse bodem zei het veertig jaar geleden al, naar aanleiding van de Koude Oorlog en het Vietnam van die tijd. „We leven in een natie van geleide projectielen en misleide mensen" aldus Martin Luther King. Om er aan toe te voegen: „Niets is gevaarlijker dan principiële domheid en oprechte onwetendheid".

Operatie geslaagd, patiënt overleden
En daar naderen we een dieper liggende laag van ontkenning, misschien wel ernstiger dan de leugen nog: het voor jezelf niet willen erkennen dat iets bestaat, hoe duidelijk het zich ook aandient, hoe nadrukkelijk het ook te voelen is. De uitzichtloze oorlog, vol onderschatte effecten die allemaal samen slechts één overrompelende conclusie toelaten: operatie geslaagd, patiënt overleden‚. De opwarming van de aarde en de funeste rol die wij mensen daarbij spelen, in het bijzonder de aan olie verslaafden onder ons. En tot slot dan die inauguratiespeech waarin weliswaar tientallen malen het woord vrijheid‚ kon worden geturfd, maar nog steeds het besef niet lijkt te zijn doordrongen dat je bevrijding niet met bombardementen realiseert.

Of de internationale roerganger van Rechts en grote inspirator van onze eigen Geert Wilders gelogen heeft tegen anderen of alleen zichzelf bedriegt ' je zou het veiligheidshalve op beide kunnen houden: nog steeds zijn we niet bij de Moeder van alle Ontkenningen beland. Dat is de ontkenning in de meest materiële zin van het woord: de ongelijkheid die niet door de natuur is opgelegd, maar door de ene mens aan de ander. Als íets het zo vervaagde onderscheid tussen Rechts en Links‚ nog markeert, dan is het wel het vraagstuk van ongelijkheid, ofwel de ontkenning dat je medemensen dezelfde mogelijkheden verdienen als jijzelf. Het gaat hier niet om de in woorden geuite, maar om de dagelijkse in daden gevatte ontkenning: het leven als rijke temidden van armen, als heer over slaven, als machthebber tussen onderdanen. Het gaat bijvoorbeeld om het feit dat 20% van de wereldbevolking 80% van de welvaart opsoupeert; dat deze rijkste mensen voor zichzelf het gros van de olie reserveren die de basis is van de hele wereldeconomie; en dat de Amerikaanse regering als aanklager, rechter en beul optreedt in een wereld waarin zij toch echt maar één op de twintig inwoners vertegenwoordigt.

Spreiding van kennis, inkomen en macht
Tijd voor twee even onvermijdelijke als onaangename vragen nu. De eerste dringt zich op voor wie in het Wassenaar van de wereld woont, genaamd Nederland. Zijn wij hier niet allemaal even schuldig, of op zijn minst medeverantwoordelijk voor die ongelijke verdeling van macht en welvaart? Met andere woorden: is het niet veel te makkelijk om daar Rechts of de VS-regering de rekening voor te presenteren?

Ja, dat is het.

Maar hoe relatief ook het politieke onderscheid mag zijn: één zaak kan gerust worden vastgesteld. En wel dat in de loop van de geschiedenis Links‚ met hart, ziel en de nodige fouten (waarover straks meer) maatschappelijke gelijkheid heeft trachten te realiseren, variërend van de klassenloze utopie tot Den Uyl's spreiding van kennis, inkomen en macht; en dat Rechts‚ deze terugdraait of tegenhoudt, zo niet in principe dan toch zeker in de praktijk. En dat wij allen 'ook als Linkse burgers' hiervan min of meer meeprofiteren, althans wel in onze verhouding tot de Derde Wereld... dat is lafhartig, halfslachtig, dubbelzinnig en... onontkoombaar. Vraag is vooral of de Westerse wereldbewoner die met enig geluk geboren wordt, of zelf een zekere mate van rijkdom verdient, daarmee volstaat; of een hervormende hand toesteekt.

De tweede vraag voert rechtstreeks terug tot de openingszin van dit verhaal. Onderschat nooit de macht van de ontkenning. Waarom is ontkennen 'van allerlei rechten aan anderen, van sommige realiteiten tegenover jezelf, en van een bepaalde wetenschap tegenover de buitenwereld' toch een constante in het leven van mensen afzonderlijk en de mensheid als geheel? En waarom is ze vervolgens zo succesvol, van de ongelijkheid die de geschiedenis domineert tot de leugen die de meest recente verkiezingen in de VS markeert? Slechts vragen beantwoorden de vragen hier. Omdat leugens leuker kunnen zijn dan de werkelijkheid? Omdat wat voor de een onzin heet, voor de ander waarheid is (leeft misschien niet de ander in ontkenning, maar ikzelf)? Of is ongelijkheid simpelweg het gevolg van menselijke behoeften die niet minder sterk zijn ontwikkeld dan ons sociale instinct: je onderscheiden van anderen, de eigen angsten en onzekerheden bezweren, en niet te vergeten de prettig kalmerende zekerheid dat het altijd zo was en zal zijn?

Menselijk, maar al te menselijk
En daarmee zijn we dan bij Links aangeland, dat niet louter lijdt onder het feit dat Rechts regeert. Het beschikt over een eigen verleden vol missers en zelfs misdaden. Als bijvoorbeeld de bebaarde profeten die ruim anderhalve eeuw geleden het Communistisch Manifest schreven, iets te verwijten valt ˆ ondanks hun analytische scherpte op vele andere fronten en hun genereuze bereidheid zich aan de kant te stellen van de "verworpenen der aarde" dan is het wel hun onvermogen te erkennen dat de reëel bestaande mens ook egoïstisch is... en dat het dus geen toeval mag heten dat mensen vrijwel vanaf het allereerste begin in klassenmaatschappijen hebben geleefd. Vol onrecht, oorlog en onderdrukking; niet aangenaam, niet onvermijdelijk, maar 'in de woorden van Nietzsche - "menselijk, al te menselijk". Wie geen rekening houdt met de asociale aard van mensen 'naast hun sociale inslag' zal op zijn best machteloos blijven, en op zijn slechtst massale brokken maken: omdat hij dan maar mensen kwaadschiks naar zijn ideaalbeeld tracht te boetseren. In dit gefnuikte idealisme en in deze elementaire ontkenning van wat mensen óók zijn ligt de potentiële verwording van communistisch engagement tot Stalin, Mao en Pol Pot.

Vandaag de dag, nu het communisme geen factor van betekenis meer lijkt, en de ware bedreigingen eerst en vooral van moslimextremisten schijnen te komen, is het niet meer zozeer de totalitaire verleiding die Links parten speelt. Het zijn vooral die andere behoeften dan de gerechtvaardigde gelijkheid die we helaas te vaak onderschatten: behoeften waar Rechts nu juist wél veel nadrukkelijker op antwoordt. Vrijheid van staatsbemoeienis en de onvrede die oneindige overheidsregels onder met name nogal wat middenstanders oproepen. Veiligheid tegenover gewone‚ dan wel politiek gemotiveerde criminaliteit, ofwel: terreur... zonder dat we deze traditiegetrouw afdoen als een uitvinding van Hart van Nederland en De Telegraaf... En identiteit niet louter als sociaal-economisch wezen, maar ook als mens die nu eenmaal leeft in en met een bepaalde cultuur. Juist het feit dat Links zo vaak ontkende dat de mens naast de honger naar gelijkheid, ook die naar vrijheid, veiligheid en identiteit bezit, heeft ze ruimte op rechts geboden aan zowel neoliberalen als fundamentalisten, aan politieke entrepreneurs dan wel fanatici van Bush tot Bin Laden.

Enkele reis richting Utopia
Gezien de blauwdrukken van het verleden waarin zo vaak mensen zijn vermalen, is het logisch dat Links niet zo graag meer grootse vergezichten schetst. Toch zal het mensen dienen te vertellen waarheen het wil gaan; tenzij we hen natuurlijk als het ware willen ontvoeren voor een enkele reis richting Utopia, geblinddoekt en wel. Dan hoef je al evenmin duidelijk te maken waarom het zo de moeite waard kan zijn om mee te reizen. Ook hier is er een goede reden waarom Links zo vaak niet formuleert wat het wil: het wordt het daarover in eerste instantie zelf al niet eens. Het zou een stuk makkelijker worden, wanneer we niet zouden pogen om het over alles eens te worden, maar slechts over enkele gezamenlijke prioriteiten. De cynicus zou zeggen: het vaststellen van die prioriteiten, dat lukt al niet. Maar stel je voor: een beweging vol linkse verscheidenheid, die een actieplan biedt voor de 800 miljoen mensen die met honger opstaan en naar bed gaan, of voor de opwarming van de aarde die ons allemaal bedreigt. Dan blijven we het verder lekker oneens over de aftrekbaarheid van de hypotheekrente, om maar één punt te noemen dat ons verdelen kan.

Het goede nieuws luidt, dat we aardig op weg zijn. Velen binnen Links zijn tegenwoordig bereid los van partijpolitieke instructies en ideologische dogma‚s gedeelde alternatieven te formuleren. Waterland is daarvan een van de meest recente uitingen. Wat mij betreft een hele aardige uiting, wat bijvoorbeeld ook Ruud 'Pavlov' Koole ervan moge vinden. Zowel internationaal op de Mondiale Sociale Fora als binnenlands in een samenwerkingsverband als Keer het Tij proberen tientallen maatschappelijke organisaties samen alternatieven en acties te initiëren tegen een ontketend kapitalisme dat als asociaal wordt gezien. In mijn ogen staan we nog maar aan het begin van een beweging die kan breken met zowel Rechtse als Linkse fouten, en de beste tradities van beide stromingen doorzet: een Doorbraak kortom. Met ruimte voor stappen en sprong, voor de noodzakelijke reparaties aan het kapitalisme én de soms onvermijdelijke revoluties er voorbij. En eenmaal onderweg voorkomen we hopelijk dat we alsmaar meer gaan lijken op wat en wie we bestrijden, in een negatieve spiraal van geweld en tegengeweld, van blind fanatisme en onnodige eenzijdigheid. Zoals een Uruguayaanse politieke gevangene ooit op een naar buiten gesmokkeld vloeitje schreef, na jaren cel en marteling: Het is hen niet gelukt om ons in hen te veranderen.‚ Over ontkenning gesproken...

Het bovenstaande artikel is geen kritiek op Waterland, en ook geen directe reactie op haar Manifest. Dit is een reflectie op Rechts en Links die voorbij de dijken tracht te reiken. Hetgeen niet hoeft te verbazen voor wie weet dat de schrijver ervan actief is in de beweging voor andere globalisering, als woordvoerder van De Wereld Is Niet Te Koop. Deze organisatie voert adbusts uit die grote bedrijven en hun reclamecampagnes op de korrel nemen; organiseerde in september 2003 een consumentenboycot van Ahold; en bracht vorig jaar een videoclip op muziekzender The Box als protest tegen de War on Terror.