Het Paard van Troje heet 'Technologie'

Ontwikkeling heeft als woord een positieve klank. Wolfgang Sachs onderzocht de werkelijke betekenis van dit begrip.

In de voorgaande artikelen onder de noemer 'ontwikkelingsarcheologie' werd betoogd dat ontwikkeling een instrument is waarmee het westerse maatschappijmodel aan de rest van de wereld wordt opgelegd. Fixatie op productiegroei en het eenzijdig belang dat gehecht wordt aan economische statistieken vernietigen andere manieren om een samenleving te ordenen. Het werk van zowel professionele ontwikkelingsorganisaties als kleinere solidariteitsgroepen kan zo funeste gevolgen hebben, terwijl dit niet eens beseft wordt. In deze bijdrage wordt dieper ingegaan op de gevolgen van de introductie van moderne technologie.

Het beeld van wegroestende apparaten, ergens in de Derde Wereld, dat is onderhand al een clichee. Maar ondanks de vele mislukkingen heeft de overdracht van westerse technologie verreikende invloed op de gehele samenleving.

In sommige samenlevingen zijn de relaties tussen mensen onderling het belangrijkst, in anderen domineren die tussen mensen en dingen. In de eerste situatie hebben gebeurtenissen waarde al naar gelang hun betekenis voor buren, verwanten of goden. Maar als de mens ding relaties het belangrijkst zijn wordt alles dat deel uitmaakt van het maatschappelijk leven beoordeeld naar de eventuele bijdrage aan het verwerven en bezitten van dingen. Bij de moderne mens zijn gedachten en verlangens gefixeerd op bezit, produktie en verdeling. Deze mens is dienstbaar aan een cultus van dingen. Het gebruik van technologie is hierbij een heilbrengend ritueel.

materialistische visie

Pas na de Tweede Wereldoorlog, toen het tijdperk van 'ontwikkeling' zo'n beetje begon, werd ook de Derde Wereld ondergeschikt aan dit materialistische wereldbeeld. Hierdoor werd ze voor het eerst waargenomen met een op dingen georiënteerde visie. Komend van een maatschappij die al haar fysieke en mentale energie steekt in het vermeerderen van dingen keken de 'ontwikkelingsdeskundigen' naar de wereld. En warempel, overal zagen ze een schrijnend tekort aan nuttige dingen. Maar wat echt van belang was in veel dorpen en gemeenschappen, het weefsel van relaties met buren, verwanten en goden, dat verdween in deze visie in het niets. Zo ontstond het overbekende beeld van de Derde Wereld als oord waar louter armen in een wanhopig gevecht zijn om te kunnen overleven. Dat wat altijd hun kracht, hun eer of hun hoop was geweest bleef onzichtbaar. Hoewel dit materialistische wereldbeeld ver verwijderd was van de werkelijkheid van zeer velen gaf het toch de basis aan het ontstaan en uitvoeren van ontwikkelingsprogramma's. Vaak werd daarbij westers eigenbelang gemaskeerd met mondiale liefdadigheid.

Een klassiek voorbeeld hiervan is de oproep van president Kennedy aan het Amerikaanse Congres om de "Alliance for Progress" te financieren. "Overal in Latijns Amerika strijden miljoenen mensen om zich uit de ketenen van armoede, honger en onwetendheid te bevrijden." Op deze manier werden levensdoel en verlangen van ieder op dat grote continent, van handelaren aan de Golf van Mexico tot veehouders op de Argentijnse pampa's, ondergeschikt aan een op dingen gefixeerd perspectief. De strategische conclusie was dan ook: "In het Noorden en het Oosten zien ze wat de moderne wetenschap kan opleveren. Ze weten dat de technieken van vooruitgang binnen hun bereik zijn."

Van president Truman's belofte om wetenschappelijke en technische hulp te verschaffen tot aan de recente hoop van veel landen om met behulp van biotechnologie en informatie technologieën in een grote sprong de verouderde industrielanden te passeren: steeds worden de "technieken van vooruitgang" gezien als noodzakelijke garantie voor een succesvolle ontwikkeling. Noord en Zuid vonden zich samen in het grondgeloof dat meer technologie beter is dan minder. Het dwingend karakter van deze aanname komt voort uit de op dingen georiënteerde visie, de populariteit ervan wordt echter gedragen door de tragische misvatting dat moderne technologie net zo onschuldig is als traditioneel gereedschap.

Alle landen, klassen en religies namen deel aan die consensus over de wenselijkheid van (nog) meer technologie. Technologie werd gezien als een machtig middel dat in essentie simpel zou zijn. Te gebruiken indien nodig, zonder verdere gevolgen voor diegene die het gebruikt. Moderne technologie scheen voor iedere cultuur toepasbaar te zijn. In werkelijkheid wordt ze echter op de voet gevolgd door een ontwikkelingsmodel, het Zuiden aan de ketenen van het Noorden bindend. Zoals ooit het binnenhalen van het Paard van Troje dat deed maakt de introductie van moderne technologie de weg vrij voor de verovering van een samenleving van binnen uit.

geen middel, een systeem

In de reclame worden ons vaak plaatjes voorgeschoteld die suggereren dat de moderne technologieën dezelfde rol hebben als eerder de zogenaamd primitieve technieken. De tamtam wordt afgebeeld als de voorloper van intercontinentale electronic mail per computer, het toepassen van geneeskrachtige kruiden wordt vergeleken met het produceren van anti biotica en het gebruik van vuurstenen wordt getoond als een onontwikkelde vorm van nucleaire atoomsplitsing. Geen andere waanidee heeft meer bijgedragen aan het verbergen van de ware aard van de technische beschaving dan het beeld dat moderne technologie gewoon een geavanceerd hulpmiddel zou zijn.

De electronische sapmixer is een goed voorbeeld. Snel ronddraaiend en licht bewegend verandert het vast fruit in een mum van tijd in sap. Een wonderbaarlijk gereedschap, zo lijkt het. Maar een blik op snoer en stopcontact leren dat het gaat om de huiselijke exponent van een maatschappelijk en zelfs wereldwijd systeem. De electriciteit komt naar de mixer via een netwerk van kabels en hoogspanningsleidingen, gevoed door centrales die afhankelijk zijn van stuwmeren, pijpleidingen of tankerbevoorrading. Wat weer stuwdammen, booreilanden of schachttorens vereist. De hele keten werkt alleen als ieder deel wordt gesteund door legers van ingenieurs, planners en financiële deskundigen, die zelf weer moeten kunnen terugvallen op overheden, universiteiten, hele industrietakken, soms zelfs militaire apparaten. Zoals een auto, pil, computer of televisie is de electrische mixer deel van omvangrijke en met elkaar vervlochten systemen van organisatie en productie. Wie een knop indrukt gebruikt geen gereedschap, maar schakelt zichzelf in als deel van een systeem.

Tussen het gebruik van eenvoudige technieken en het toepassen van moderne apparaten ligt het omvormen van de hele samenleving. Hoe onschuldig ze ook lijken te zijn, de produkten van de moderne tijd functioneren alleen maar als grote delen van de maatschappij precies volgens plan georganiseerd zijn. En zich daarnaar gedragen, uiteraard. Dit vereist zowel onderdrukking van individuele wil als het uitbannen van toeval, een paar reservaten van creativiteit daargelaten. Tenslotte zou de mixer geen enkele beweging maken als in de hele keten van het systeem niet alles gebeurt op precies de juiste wijze op de juiste plaats op het juiste tijdstip. Coördinatie, planning, tijdschema's, training en disciplinering zijn noodzakelijk voor deze zo buitengewoon gemakkelijke apparaten. Ze lijken dan wel nuttig en arbeidsbesparend te zijn maar vereisen een voorgeprogrammeerde arbeidsinspanning van meerdere mensen op verschillende plaatsen. Het apparaat werkt alleen als mensen zichzelf in apparaten hebben veranderd.

Met name in de landen van de Derde Wereld gaan dingen vaak niet helemaal op de vereiste manier. Ongebruikte machinerieën, verroeste apparaten en fabrieken die nog niet op de helft van hun capaciteit draaien zijn daar een overduidelijk bewijs van. Want 'technische ontwikkeling' van een land verlangt een heel stelsel van voorwaarden om de vervlochten systemen te kunnen laten functioneren. Het komt er op neer dat beetje bij beetje delen van de traditionele samenleving geïsoleerd worden om ze te vormen naar de eisen die het systeem stelt. De samenleving zal moeten veranderen, de mixer werkt immers niet zonder omvorming van het geheel. In het licht van deze gigantische taak is het zeker niet verbazingwekkend dat er sinds de vroege jaren zestig binnen het ontwikkelingsdebat steeds maar weer hetzelfde wordt herhaald, namelijk dat het noodzakelijk is te komen tot "omvattende planning in plaats van incidentele oplossingen".

geen gereedschap, een wereldbeeld

Ieder technisch apparaat is veel meer dan gewoon een hulpmiddel, het is eerder een cultureel wapen. De overweldigende effecten van zijn werking vernietigen zowel psychisch verzet als afwijkende levenshouding. Technologieën scheppen gevoelens, vormen wereldbeelden. De mentale sporen die zij achterlaten zijn waarschijnlijk nog moeilijker uit te wissen dan die welke zij door landschappen trekken.

Achter het stuur van een wagen voel je de sensatie die hoort bij de werking van het gaspedaal. Een nauwelijks merkbare beweging van je voet maakt een kracht vrij die vele malen groter is dan die van jezelf. Deze stap van lichte inspanning naar groot effect veroorzaakt de opbeurende gevoelens van macht en vrijheid die horen bij de zegetocht van de moderne technologie. Bij zowel auto als vliegtuig, telefoon of computer; de eigen macht van moderne technologie lijkt te liggen in het vermogen om de beperkingen te overstijgen die ons zijn opgelegd door ons lichaam, door plaats en door tijd. Toepassing van technologie elimineert uitputting, afstand, tijdsduur en sociale afhankelijkheid. Hiermee wordt niet alleen vorm gegeven aan bepaalde gevoelens, ook iets heel nieuws wordt werkelijkheid. Het is waarschijnlijk allerminst overdreven om te stellen dat de diepere structuren van onze waarneming veranderen door de massieve invasie van technologie. Enkele trefwoorden bij deze verandering: de natuur wordt een mechanisch apparaat, de ruimte een geografisch homogene eenheid en de tijd lineair. Kortom, mensen zijn niet meer wat ze waren. Ze zijn dan ook steeds minder in staat om technologie te gebruiken als gereedschap, als iets dat je weer weg kunt leggen.

Generaties ontwikkelingsdeskundigen hebben zich ingezet om met de overdracht van moderne technologie de Derde Wereld `voorwaarts' te helpen. Economisch gezien zijn de resultaten gering, cultureel zijn de, overigens onbedoelde, effecten gigantisch. De vloed van machinerieën die over veel regio's heengegaan is heeft, al dan niet van enig nut, in ieder geval de traditionele verlangens en idealen weggespoeld. Zij zijn vervangen door een wereldbeeld dat emotioneel en verstandelijk geordend is volgens de maatstaven van de technologische beschaving. Dit gebeurde niet alleen bij hen die profiteerden maar ook bij de veel grotere groep die het vuurwerk alleen van ver mocht aanschouwen.

tovenarij

Zoals iedereen weet bestaat magie uit het bereiken van buitengewone resultaten door het gebruik van machten die niet van deze wereld zijn. Oorzaak en gevolg komen van verschillende sferen. Magie verbindt de sfeer van het onzichtbare met die van het zichtbare.

Wie zijn voet op een gaspedaal drukt, of een handel omzet, commandeert ook een verre en onzichtbare wereld, om een gebeurtenis in de onmiddellijke, zichtbare wereld van alledag te bewerkstelligen. Plotsklaps zijn ongelooflijke snelheid en kracht beschikbaar. De show vindt plaats op het podium, de kolossale machinerie die het allemaal mogelijk maakt is verborgen achter de coulissen. Deze scheiding tussen oorzaak en gevolg, deze onzichtbaarheid van de systemen die de samenleving doordringen en de technische wonderen produceren, dit is de goedkope magie van de technologie die, zeker in de Derde Wereld, zoveel mensen betovert. De snelheid van een auto bekoort omdat noodzakelijke voorwaarden als pijpleidingen, wegaanleg en het productiewerk in assemblagehallen samen met gevolgen als lawaai, luchtvervuiling en broeikaseffect nu eenmaal ver verwijderd blijven van het bij een voorruit behorende blikveld. De glittering van het moment is gebaseerd op een gigantische afwenteling van de kosten. Inspanningen, beslag op tijd en het afhandelen van gevolgen, het is allemaal verschoven naar de systemen die op de achtergrond van de maatschappij werkzaam zijn. De aantrekkingskracht van technologie berust vaak genoeg op niets anders dan optisch bedrog.

Veertig jaren van ontwikkeling hebben tot een paradoxale situatie geleid. De magie van de "technieken van vooruitgang" domineert de verbeelding in veel landen. Het opbouwen van de er achter liggende systemen is echter gestokt. Gezien het tekort aan grondstoffen en de manifeste milieucrisis is het maar de vraag of een en ander ooit voltooid kan worden. Het is deze kloof tussen het nieuw verworven ideaal en de achterblijvende realiteit die haar stempel zal drukken op de toekomst van de Derde Wereld. Velen zullen zich afvragen of de bekering tot het op dingen georiënteerde wereldbeeld wel werkelijk zo wijs is. Toen de Grieken eenmaal in Troje waren verschenen was het echter niet meer mogelijk ze weer dat houten paard in te krijgen.

Wolfgang Sachs

(vertaling: Wouter van Eck)