Regulatie van de chaos

Geïnterviewden geven antwoorden, maar niet op de vragen. Deelnemers aan talkshows sluiten strikte contracten. Studenten ook. Scholen en gevangenissen werken met volgsystemen. Beroepshandelingen zijn vastgelegd in protocollen. Werkloosheid betekent dwangopname in een reïntegratietraject. De centrale chaos wordt gecompenseerd met decentrale regulatie.

Eén van de inzichten die Ernest Mandel (1923-1995) over het kapitalisme heeft achtergelaten is de samenhang tussen wat hij noemde partiële rationaliteit en maatschappelijke irrationaliteit. Vele planningen op deelniveau resulteren via de tucht van de markt in planloosheid op totaalniveau (maatschappij). Dagelijks te zien en desastreus, vooral op wereldschaal.

'Andersom' kan ook. De deregulerende staat wakkert regulering op de lagere niveaus aan. Zo gaat afbrokkelende sociale wetgeving samen met gemeentelijke arbeidsplicht en gestandaardiseerde gedragscontrole. Ter ondersteuning hamert de terugtrekkende overheid op de individuele verantwoordelijkheid.

Zwijgen met woorden

Via de nieuwszender van Radio 1 was 's morgens een woordvoerder te horen van de commissie die de Nederlandse deelname aan de Irak oorlog onderzoekt. Een volledig uit de hand gelopen 'project' met een duistere betrokkenheid van de kabinetten Balkenende. De commissie haalt de streefdatum niet en de verslaggever had merkbaar met afspraken te maken. De reden van de vertraging roerde hij in het staartje van het gesprek aan. "Speelden misschien buitenlandse ondervraagden op de achtergrond een rol?". De woordvoerder strak in het pak en de regie zei nog eens een keer dat de beschikbare informatie overstelpend was. De verslaggever viel uit zijn rol en herhaalde zijn vraag. De woordvoerder herhaalde zijn antwoord.

Een voorbeeld uit duizenden. Bovenin is in wanorde geraakt, pas na allerlei parlementaire verwikkelingen kwam er een gedeeltelijk openbaar onderzoek. Onderin heerst het met woorden gereguleerde zwijgen, de media van het vrije woord zijn getraind in nietszeggendheid.

Uitbesteed risico

Een ander voorbeeld: de arbeidsomstandighedenwet. In 1983 wat hinderlijk voor ondernemers in werking getreden, doordat de wet hen aan aardig wat regels bond over veiligheid en gezondheid. Wat zien we de laatste jaren? Ook deze wet functioneert meer op afstand en maat. Met als gevolg dat scenario's voorschrijven hoe de arbeidstaken te verrichten zonder gezondheidsschade op te lopen of te veroorzaken.

Lijkt humaan en redelijk. Maar de instructies zijn bindend en leggen ook de volgorde van de handelingen vast. Dat is beslist niet altijd even werkzaam en zonder aanpassing van de productienormen bijna ondoenlijk. Het veiligheidsmanagement denkt daar anders over. Wie zich niet aan de regels houdt, is verantwoordelijk voor de schade. Een regime van uitbesteed risico.

Waar de bedrijfstop opgenomen is in de onvoorspelbare waan van concurrentie en productiviteitsstijging, staat de werkvloer onder de curatele van strak gereguleerde en pressievolle arbeid. Vandaar de bedrijfskantines met een ongevallenthermometer die het succes van de regelzucht wekelijks of maandelijks registreert. Ongelukjes worden verzwegen, want een daling wordt gevierd en beloond. Scoren dus. Niet voor niets zijn voetbaltrainers veelgevraagde inleiders op managementseminars.

Nog even terug naar de ondragelijke spanning tussen rationaliteit en irrationaliteit. De onder het stof vandaan gehaald Keynes zocht de oplossing in een bemiddelende overheid. Wat zien we vandaag? Irrationele bankiers en ondernemers worden regelloos gesteund. De 'gewone burger' betaalt, rationeel en gereguleerd. Inderdaad, laat de rijken de crisis betalen.