Skip to main content
  • 01 september 1991

De angst om de boot te missen: staatsgreep in de Sovjet Unie

Andres Skriepitz
Bron: AK, Arbeiterkampf

Niet het socialisme, maar de 'Redding van het Vaderland' was het schijnbare doel van de coup tegen Gorbatsjov. De 'apparatsjiks' wilden en konden het voortschrijdende uiteenvallen van de Unie en de aantasting van hun traditionele idealen niet langer verdragen. Om "vijf voor twaalf" moest het al zichtbare einde van een tijdperk, de ondertekening van een nieuw Unieverdrag, verhinderd worden. Het was in de ogen van de coupplegers de druppel die de emmer deed overlopen. Sinds de laatste herfst hadden ze ondanks het opnemen van politici uit hun kamp in de regering de aanvallen op Gorbatsjov en tegen de politiek van de Perestroika in het bijzonder versterkt. Gedeeltelijk als waarschuwing, gedeeltelijk uit vrees circuleerden er steeds weer coupgeruchten, die op 19 augustus ook werkelijk werden. De revolutionairen moesten echter erkennen dat er in de USSR in de afgelopen jaren al meer veranderd was dan ze hadden willen aannemen.

"Wij wenden ons in dit voor het vaderland en ons volk ernstige en kritieke uur tot jullie. Een dodelijk gevaar hangt zwaar boven ons vaderland. De politiek van hervormingen, in gang gezet op initiatief van Gorbatsjov als middel ter verzekering van de dynamische ontwikkeling en de democratisering van de samenleving, bevindt zich om verschillende redenen in een impasse. Tekortschietend geloof, onverschilligheid en vertwijfeling zijn in de plaats gekomen van het oorspronkelijke enthousiasme en de verwachtingen. De ambtenaren hebben op alle niveau's het vertrouwen van het volk verloren. Een politisering heeft in de samenleving de zorg om het lot van het vaderland vervangen."

Met deze dramatische oproep heeft het staatscomite van de noodtoestand geprobeerd, de burgers van de Sovjet Unie aan hun kant te krijgen. Ook de verdere tekst van de noodtoestandsverklaring laat een mengeling zien van aanvallen op Boris Jeltsin, Michail Gorbatsjov en alle andere politici die het nieuwe Unieverdrag wilden ondertekenen. Zo wordt in deze verklaring enerzijds het gebrek en de onvolkomenheden van de politieke ontwikkelingen van de laatste jaren opgetekend, om aan de andere kant de pogingen om de samenleving van de USSR te openen, aan te klagen.

De mannen van het staatscomite hebben in hun verklaringen de bestaande gevaren en risico's genoemd: dat bij de poging om de economie van de USSR om te schakelen naar markteconomische principes het sociale systeem uit elkaar valt en dat de invloed van de centrale regering op dit proces afneemt. Dat de aan het daglicht tredende conflicten rond de nationaliteiten tot een niet in te schatten risico geworden zijn voor de eenheid van de Unie. Dat door het verdwijnen van het Warschau Pact en de totale buitenlandse politiek van Schevardnadze de USSR haar traditionele rol als groot en machtig tegenstrever van de VS verloren heeft, en dat de Sovjet Unie op grond van haar enorme economische problemen afhankelijk van de kapitalistische staten geworden is. En al deze problemen schijnen voor hen pas te bestaan sinds het begin van de Glasnost en Perestroika

de droom van rust en orde

Vanuit het gezichtspunt van het comite heerst er sinds de dagen van Gorbatsjov chaos en anarchie in de Sovjet Unie. De economie richt zich niet meer naar de aanwijzingen van de planningsambtenaren, de republieken verzetten zich tegen het centrale gezag en dit alles moet ook nog door een Unieverdrag staatsrechtelijk gelegitimeerd worden.

Dit kun je constateren, maar de alternatieven die het comite te bieden had, waren ook niet echt aantrekkelijk.

In hun verklaringen was er veel sprake van het herstellen van recht en orde en dat wordt uitgesproken door mannen, die staan voor politieke voorstellingen en idealen uit het tijdperk Brezjnev. Mannen die op grond van hun loopbaan als 'apparatsjiks', als vertegenwoordigers van de bestaande toestand te zien zijn, willen de mensen een orde als redding presenteren, waar de stoffige bureaucratie vanaf druipt. De jaren onder Brezjnev hebben door al het vermeende of daadwerkelijke verlies van socialistische idealen geen uitstraling meer op grote delen van de bevolking. Zeker, in de jaren onder Leonid Brezjnev was er zeer weinig te merken van de interne tegenstellingen en problemen in de Sovjetmaatschappij. Er sprak nauwelijks iemand over de nationaliteitenproblematiek, want dit vraagstuk gold als opgelost. Economische problemen scheen alleen het kapitalisme met zijn crisisgevoeligheid te hebben. En deze schijnbare rust en orde moest weer hersteld worden.

De onder de Perestroika openlijk uitgebroken conflicten in de Sovjet-maatschappij waren en zijn het produkt van tientallen jaren centralistisch-bureaucratisch regeren gekoppeld aan een meedogenloze stalinistische nationaliteitenpolitiek. Door de restauratie van autoritaire machtsstructuren moesten dezelfde middelen waardoor een groot deel van de huidige problemen juist veroorzaakt waren, opnieuw ingezet worden als oplossing voor diezelfde problemen. Dit aanbod werd nog afgerond door een beroep te doen op het patriottische gevoel van de Sovjetburgers.

"Wij doen een oproep aan alle ware patriotten en mensen van goede wil om de huidige tijd van onzekerheid een halt toe te roepen. Wij roepen alle burgers van de Sovjet Unie op, zich bewust te worden van hun taak tegenover het land en het staatscomite van de noodtoestand in de USSR en haar inspanningen om het land uit de crisis te trekken, te ondersteunen. Constructieve voorstellen van maatschappijpolitieke organisaties, arbeidscollectieven en individuele personen zullen gezien worden als teken van hun bereidheid, mee te werken aan het herstellen van de honderd jaar oude vriendschap van de broederlijke familie van volkeren en de wedergeboorte van het vaderland."

Deze identificatie met de Sovjet Unie als geheel bestond echter al sinds lange tijd niet meer. De mensen zien zichzelf als Russen, Oekraïners, Letten, Esten, enzovoorts. Slechts een minderheid ziet zichzelf als Sovjetburger. De droom van een opgelost probleem van de nationaliteiten van de volkerenfamilie van de USSR is nooit uitgekomen.

de poging van een nieuwe orde

Met de aangekondigde ondertekening van een nieuw Unieverdrag door de drie republieken Rusland, Kazachstan en Oezbekistan moest er een nieuwe verdeling van de bevoegdheden tussen het centrale gezag in Moskou en de republieken tot stand komen. De republieken van de Unie zouden als soevereine staten beschouwd worden, met het recht op een eigen buitenlandse vertegenwoordiging en een eigen economische politiek. De natuurlijke bronnen behoren toe aan de betreffende republiek samen met het alleenbeschikkings-recht. Ze beslissen zelf over de belastinginkomsten en krijgen het recht om een eigen buitenlandse handel te drijven. Aan het centrale gezag blijft de verdediging van het land, waarbij de troepen niet meer door het Ministerie van Defensie ingezet mogen worden in het binnenland,  en de coördinatie van de buitenlandse handel en dergelijke zaken. Het verdrag als geheel laat zeker nog veel vragen onbeantwoord, vele bevoegdheden zijn niet eenduidig geregeld, maar het is een poging om de bevoegdheden binnen de Unie te baseren op een voor de republieken verbeterde basis.

Negen van de vijftien republieken wilden dit verdrag ondertekenen; Litouwen, Letland, Estland, Georgië, Moldavië en Armenië streven directe staatkundige onafhankelijkheid na; de overigen waren bereid, met deze poging in zee te gaan. Na deze coup is het echter onduidelijk of van de zijde van de republieken, en in het bijzonder de Russische, het verdrag nog geaccepteerd wordt. Want na de coup maakte Boris Jeltsin als Russische president duidelijk, dat in het nieuwe Unieverdrag de positie van Rusland aangepast moet worden. Dit naar aanleiding van hun belangrijke aandeel bij het neerslaan van de opstand. Ook de overige republieken zullen wel aandringen op duidelijker grenzen aan de bevoegdheden van de Unie dan zoals ze in de voorliggende tekst zijn voorgesteld.

Maar dit soort punten waren al voldoende om de coupplegers te laten zeggen dat door dit verdrag de USSR als eenheidsstaat op zou houden te bestaan. Daar zit wel een kern van waarheid in, met dit onderscheid dat het verdrag niet het begin is, maar slechts een verlate uitdrukking van de feitelijke verhoudingen in de Sovjet Unie. Dit Unieverdrag was in de visie van Gorbatsjov, Jeltsin en de overige republiekspresidenten het begin om de interne verhoudingen in de Sovjet Unie, de betrekkingen tussen de republieken onderling en het centrale gezag een rechtvaardiger vorm te geven. In het licht echter van het voortdurende en vaak ook meedogenloze karakter van het nationaliteitenconflict is enige scepsis wel op zijn plaats bij de vraag, of dit verdrag het uiteendrijven van de USSR had kunnen verhinderen of vertragen.

geen weg terug, maar wat nu?

De perspectiefloosheid en de gebrekkige aantrekkingskracht van de coupplegers was zeker ook een reden voor hun falen. De mensen in de centra van de USSR hebben duidelijk gemaakt, dat zij dit politieke concept niet deelden. Maar tegelijkertijd is de coup ook een krasse uitdrukking van de verdeeldheid van het land. De oplossingen uit het verleden zijn de wacht aangezegd, zonder dat er voor de toekomst levensvatbare nieuwe aanzetten zijn. Noch de politiek van Gorbatsjov geniet vertrouwen, noch is duidelijk te zeggen wat er verborgen zit achter de ideeën van Boris Jeltsin. Los van wat individuele personen zijn er geen politieke groeperingen te herkennen die met hun voorstellen de ontstane beweging en dynamiek in een politiek werkzame kracht kunnen omzetten en bundelen.

De CPSU is na de gebeurtenissen van de laatste dagen nog maar voor zeer weinigen een lichtpunt. Integendeel, de couppoging zal een welkome aanleiding zijn om met deze partij en haar politiek van de achterliggende jaren te breken. Gezien de samenstelling van de coupplegers staat voor de meeste mensen in de Sovjet Unie vast dat de Communistische Partij deze coup op z'n minst heeft verwelkomd, als ze er al niet actief bij betrokken was. Gezien de opstelling van de partijleiding - officieel hebben ze op geen enkele wijze stelling genomen - en de bekendmakingen van hun media, die zich allemaal aan de zijde van de coupplegers geschaard hadden, is deze inschatting niet echt verwonderlijk.

Ook in de afgelopen maanden heeft de partij haar imago als "betonfractie" uitgebouwd. Want in haar organen, en in het bijzonder in de 'Sowjetskajs Rossija', werden de scherpste aanvallen op de politiek van Gorbatsjov gedaan en werden steeds weer oproepen voor een omwenteling en eisen voor militair ingrijpen gepubliceerd. Ondanks de in de hele wereld beroemd geworden XXVIII All unions conferentie van de Communistische Partij heeft ze zich steeds verweerd tegen elke hervorming. Na deze conferentie hadden velen de hoop dat de verschillende politieke krachten binnen de partij zich konden ontplooien. Er werden platforms en fracties nagestreefd, maar van de kant van de Partijleiding inclusief Gorbatsjov kwam steeds de eis dat de CP zich als geheel moest veranderen, zich moest transformeren. Alle pogingen binnen de CP om een debat over de verschillende aanzetten ter verandering van de maatschappij te voeren en verbanden te organiseren, werden telkens weer van bovenaf geblokkeerd. En de mensen die dit wilden werden uit de CP gezet, buitengesloten.

Veranderingen binnen de CPSU leken slechts mogelijk door bruut optreden á la Jeltsin. Want de aanspraak om de CPSU achter gesloten deuren te transformeren was een tegenspraak op zichzelf, want daarvoor lopen de onderlinge verschillen te ver uiteen, zijn de ideeën binnen en ondertussen ook buiten de CP te verschillend. De poging van de Secretaris Generaal om de conservatieve apparatsjiks, de radicale hervormers, de sociaaldemocraten en de communisten te verenigen op een veranderingskoers, was en is tot mislukken gedoemd.

Naast het razendsnelle verlies aan aantrekkingskracht lijkt de CPSU door deze onderneming nog steeds op het monolitisch blok, waarin het verstard geraakt is ten tijde van Stalin. Gorbatsjov verklaarde nadat hij aan de macht teruggekeerd was dat hij de CP nu wilde zuiveren van de reactionaire krachten, om de CP zo op een democratisch socialistische koers te brengen. Zijn beweegredenen voor dit voornemen daargelaten, ze zullen er niet meer toe bijdragen dat de mensen in de Sovjet Unie weer meer vertrouwen zullen krijgen in zijn ideeën, integendeel. Noch door deze opstelling van Gorbatsjov noch door enige andere activiteit zal de neergang van de CPSU te stoppen zijn.

Het probleem is echter dat samen met de CPSU de Sovjet Unie langzaam maar zeker zal ophouden te bestaan en dat de toekomst van de daar levende mensen steeds onzekerder en bedreigder lijkt te worden. Daar zullen ook credieten en andere hulp uit het Westen niet iets principieels aan kunnen veranderen. De couppoging van de apparatsjiks heeft de dynamiek van het proces dat ze wilden stoppen juist bespoedigd. De naar volledige staatsrechtelijke soevereiniteit strevende republieken zullen dit nog harder opeisen. De mensen zullen van de radicale hervormers als Jeltsin, Sjevardnadze en Jakovlef nog sneller en consequenter de invoering van een markteconomie en de daaraan gekoppelde burgerlijke democratische rechten verwachten - los van de vraag hoe positief of negatief dat objectief voor hen zal zijn.

Een weg terug naar de oude wereld van het reëel existerende socialisme zal ook in de Sovjet Unie niet ingeslagen worden. De toekomst ligt ergens tussen Eboli en Lima. In de ellende.

Andreas Skrypietz, AK

(vertaling N.N.Poort)