-
02 september 2021
Verander zelf!
'Het is een rare tijd, een bijzondere tijd, er is iets dat ons bindt, ons mensen: de strijd tegen een virus. Wie weet, wie weet, denken velen, wie weet komen nu al die koppen eens bij elkaar. Anderen blijven cynisch, hoe naïef om te denken dat "de mens" hiervan nu ineens zou leren, of dat het nu ineens mogelijk zou zijn om de poten onder het kapitalisme omver te halen, of dat het nu ineens mogelijk zou zijn meteen door te pakken en gezamenlijk keihard aan de noodrem te trekken waardoor het klimaat niet nog verder uit de hand loopt.'
Dat schreef ik een jaar geleden. Intussen lijkt het erop dat de cynici weer eens hun (gemakkelijke) gelijk halen, en wie heeft het nog over een 'rare tijd'? Een rare wereld, dat is het, en dat is misschien zo'n beetje het enige waarover iedereen het met elkaar eens is. Raar in de zin van verwarrend, omdat er zoveel moois en waardevols is en tegelijk zoveel gruwelijks en omdat er zoveel mogelijkheden lijken te zijn om die gruwelijkheden te doen stoppen terwijl dat in de praktijk zo moeilijk blijkt te zijn.
Corona (Covid 19 of welke naam je maar wilt gebruiken) is een nare ziekte, maar nare ziektes zijn niet altijd te voorkomen. Toch lijkt de oorzaak van deze epidemie bij mensen te liggen, en dikke kans dat het feit dat mensen andere dieren eten er iets mee te maken heeft. De vee-industrie is sowieso al gruwelijk maar naast al het dierenleed ook nog eens een bron van gevaar voor allerlei epidemieën. Toch lijkt dat maar voor zeer weinigen een reden te zijn om eens op hun hoofd te krabben en zich af te vragen of 'we' niet echt eens moeten ophouden met die grootschalige dierengevangenissen.
Op Facebook zette iemand een link naar een artikel van Roxane van Iperen, de schrijfster van een interessant boek over de geschiedenis van het huis dat ze bewoont. Dat ze zo'n venijnig stuk zou schrijven tegen een bepaalde vorm van idealisme had ik van haar niet verwacht. Het stuk blijkt trouwens al bijna twee jaar oud te zijn en heeft als titel: 'Nee, een duurzame wereld begint niet bij jezelf. Een pleidooi tegen consumentenactivisme' (19 november 2019). De meeste mensen die op de link reageerden waren het roerend eens met haar stellingname.
Roxane van Iperen is geen klimaatscepticus, integendeel: 'Ik schaar mij aan de zijde van de zogenaamde "alarmisten" (…) de experts die waarschuwen dat we zonder ingrijpende economische en politieke veranderingen een cruciaal kantelpunt naderen waarop ecosystemen zullen instorten en niet meer tot regeneratie in staat zijn.' Dat klinkt prima.
Maar daar meteen achteraan: 'Juist daarom is mijn geduld met types als [veganist, RW] Jonathan "duurzaamheid is een keuze" Safran Foer op. Consumentenactivisme is een zijweg die niet alleen (te) weinig bijdraagt, maar een snelle, zinvolle aanpak van klimaatverandering zelfs in de weg staat.' Dat de vraag (van de consument) het aanbod (van bedrijven) bepaalt vindt zij een 'cruciale denkfout'. Het is namelijk veel ingewikkelder, omdat grote bedrijven uit zijn op winstmaximalisatie voor de aandeelhouders.
Hoezo 'de aandeelhouders' denk ik dan, ook die groep bestaat uit individuen die ieder voor zich kunnen besluiten niet langer aandeelhouder te zijn. Ik zou zeggen: leve het consumentenactivisme, maar dat is inderdaad lang niet genoeg, dus laat het daar niet bij, doe nog veel meer wel en niet en wordt bijvoorbeeld ook geen aandeelhouder want dan werk je wel heel intensief aan het kapitalisme mee.
Waar Roxane van Iperen vooral moeite mee heeft is dat de mensen die de wereld proberen te veranderen door hun eigen gedrag te veranderen (dus bv plantaardig eten, allerlei bedrijven boycotten) de mensen die dat niet doen zouden beschuldigen. Maar dat is toch helemaal niet noodzakelijk?
Ik denk eerder dat mensen die geen zin hebben hun gedrag te veranderen zich snel aangevallen voelen omdat ze inzien dat bewust consumeren of consuminderen of hoe je het wilt noemen consequenter is en logischer dan je (alleen) wenden tot de overheid in de hoop dat die in actie komt tegen die bedrijven, of actievoeren tegen die bedrijven (hoognodig, daar niet van) terwijl je tegelijkertijd die bedrijven blijft steunen door hun producten te kopen. Consequent gedrag is niet altijd mogelijk, maar waar dat wel mogelijk is is dat meestal een kleine moeite en die heeft wel degelijk effect.
Bij veganisme gaat het overigens natuurlijk om veel meer dan duurzaamheid en een groenere wereld, het gaat in de eerste plaats om het niet mee willen werken aan de gruwelijke praktijk van het doden van dieren, in het bijzonder in de vee-industrie. Deze beweegreden voor plantaardig eten blijft in haar betoog buiten beschouwing, dat is prima, maar gebruik dan ook het woord veganisme niet.
'Een klimaatcrisis afwenden vergt' volgens Roxane van Iperen 'een van hogerhand afgedwongen radicale systeemwijziging.' Hoho, radicale systeemwijziging prima en hoogstnoodzakelijk, maar 'van hogerhand afgedwongen'? Van onderop toch zeker? Ondersteund door de optelsom van keuzes in het dagelijks leven van alle mensen.
Maar Roxane van Iperen werkt dat idee niet uit, wel komt ze met het ene na het andere argument, waarbij ze graag allerlei niet-noodzakelijke uitglijders van wat zij ziet als consumentenactivisme naar voren haalt. Niet-noodzakelijke verschijnselen, omdat deze gebeurtenissen helemaal niet volgen uit de keuze om in overeenstemming met je idealen te leven en dus te consuminderen. Zo haalt ze zelfs Michelle Obama erbij, die zich na haar pleidooi om gezond te eten door de voedingsindustrie liet ompraten en daarna ging pleiten voor veel bewegen. Dat kan wel zijn, maar wat zegt dat over het kiezen voor onbewerkt en gezond voedsel? Helemaal niets, het is hooguit een waarschuwing je niet om te laten praten, niet iets nieuws lijkt me.
Haar conclusie is dat 'portemonneestrijders' elitair zouden zijn, erger nog, dat ze het systeem in de kaart spelen en er een lifestyle op nahouden die 'meestal vervuilender is dan die van een minder welvarend persoon met al zijn "foute" keuzes.'
Helaas, dit is inderdaad mogelijk. Zo las ik eens dat de gemiddelde Groenlinkser een grotere voetafdruk heeft dan de gemiddelde Nederlander. Dat is natuurlijk schandalig. Maar wat zegt dat? Zoals steeds bij haar redeneringen, geldt ook hier weer dat het mogelijk is maar niet noodzakelijk en het dus niets zegt over het argument dat het goed en belangrijk is dat mensen (waar dit mogelijk is) de daad bij het woord voegen en hun ideeën over hoe te leven (te eten, te wonen, samen te leven) in het leven van alle dag toe te passen. Dit hoeft geen individueel gedrag te zijn, en het hoeft het zeker niet te blijven, het kan juist door allerlei groepen gestimuleerd worden, waarbij mensen elkaar steunen en hun stem verheffen.
In zijn boek Een beter milieu begint NIET bij jezelf bekritiseert ook Jaap Tielbeke het consumentenactivisme. Ondanks die titel, die nogal wat wrevel bij me opwekte, kan ik me in veel dingen die hij schrijft goed vinden. Anders dan Roxane van Iperen richt hij zich bij zijn kritiek op consumentenactivisme niet op de idealisten zelf maar op het misbruik ervan door overheid en bedrijfsleven.
De bekende leus 'een beter milieu begint bij jezelf' vindt hij misleidend, vooral als het de overheid of het bedrijfsleven zijn die goeie sier maken met die woorden. Hij vindt dat door die slogan de consument de schuld in de schoenen wordt geschoven, terwijl de schuld van overheid en vooral (vervuilende) bedrijven veel groter is. Uiteindelijk kritiek die in dezelfde lijn ligt als die van Roxane van Iperen, maar zijn beschuldigende vinger wijst een andere kant uit, en zijn betoog is veel beter onderbouwd.
'Verbeter de wereld, begin bij jezelf', over die leus (dateert die niet al uit de jaren zeventig?) was ik ook nooit enthousiast, zeker niet wanneer die door overheid of bedrijfsleven gebruikt werd en wordt, nu inderdaad vaker met het begrip 'milieu'.
Wat er irritant aan is is vooral dat woordje 'begin'. Alsof je geen kritiek zou mogen leveren zolang je zelf niet perfect bent.
'Verbeter de wereld en sla daarbij jezelf niet over' dekt de lading beter, want het blijft belangrijk om te benadrukken dat ieder mens (mede)verantwoordelijk is zolang diegene een reële keuze kan maken. Het gaat er daarbij niet om mensen die die keuzes niet maken te beschuldigen, het gaat erom dat als veel mensen de keuzes wél maken, we als antikapitalisten en andere idealisten veel sterker staan, dan als we de ene dag actievoeren tegen bedrijven en de volgende dag bij diezelfde bedrijven onze tassen vol laden met voedsel en spullen waar (vaak letterlijk) bloed aan kleeft.
Hoe je het ook wendt of keert, je kunt nooit om het individu heen. Wat overheid of bedrijven betreft, ook daar zetten veranderingen zich alleen in gang via individuen die anders gaan denken. Ook bij mensen die op een basisdemocratische manier gezamenlijk tot actie komen geldt dat elk individu daar een eigen stem in heeft en ervoor kan kiezen dingen niet of anders te doen dan hoe de meerderheid beslist.
Wie het individu niet belangrijk vindt moet er wel voor zijn dat er autoritair wordt ingegrepen. Wie het individu niet belangrijk vindt, vindt blijkbaar dat andersdenkenden zich maar moeten aanpassen aan de massa.
Dat alles lijkt me geen nastrevenswaardige toestand.